Λοιπόν που λες, από το τέλος του Αυγούστου μέχρι κάποια στιγμή μέσα στον Οκτώβριο εγώ ήμουν στη Λακωνία, όπως έχω καθιερώσει να κάνω τα τελευταία χρόνια, που φεύγω μόλις αδειάσει το παλιό σπίτι από τους υπόλοιπους και επιστρέφω εις τας Αθήνας όταν αρχίζουν να πλακώνουν τα κρύα. Όλο κι από τίποτα διάβασα, αν και αναγκάστηκα να αφήσω στις προθήκες των βιβλιοπωλείων το Αυτοείδωλον εγενόμην καθώς και, κυριολεκτικά με πόνο ψυχής, ένα τρίτομο έργο των εκδόσεων της Εστίας που διαπραγματευόταν ενδελεχώς το ζήτημα της πειρατείας στην ανατολική Μεσόγειο κατά τους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Τα άφησα για άλλοτε, καθώς έπρεπε να περιορίσω τον αριθμό των δεκάδων ευρώ που θα ξόδευα για βιβλία, όπως και τον αριθμό των εκατοντάδων σελίδων που θα ζητούσα από τον εαυτό μου να διαβάσει. Η επιλογή "δικαιώθηκε", δεδομένου του ότι έχω ακόμα στη μέση Τα Σταφύλια της Οργής.
Είχα πρωτοδιαβάσει Στάινμπεκ στα εικοσιέμπα μου, κολλημένος τότε άσχημα με τα έργα του θείου Φιοντόρ. Συγκεκριμένα, είχα διαβάσει το σύντομο Άνθρωποι και Ποντίκια και παρότι δεν θυμάμαι πολλά από το έργο, θυμάμαι την εντύπωση που είχα αποκομίσει: σκεφτόμουν ότι ο πολύ καλός συγγραφέας καταδύεται στο μέγιστο βάθος της ανθρώπινης ψυχής στο οποίο του επιτρέπει να καταδυθεί ο δυτικός πολιτισμός τον οποίο πρεσβεύει. Πιο μέσα δεν πάει, δεν μπορεί να πάει, δεν ξέρει ότι υπάρχει - δεν το ξέρει όχι ο ίδιος, δεν το ξέρει ο πολιτισμός του. Υπάρχει πιο μέσα, και πολύ πιο μέσα μάλιστα, αλλά πρέπει να κοιτάξεις ανατολικά για να το βρεις. Πρέπει να κοιτάξεις στον Ντοστογιέφσκυ - και ασφαλώς αλλού, αλλά θέλω να πω, τον Ντοστογιέφσκυ είχα στο μυαλό μου όταν το σκεφτόμουν αυτό.
Επτά ή οκτώ χρόνια αργότερα, δυσκολεύτηκα πολύ να ολοκληρώσω τον Ηλίθιο και δεν θυμάμαι μήπως δεν ολοκλήρωσα καν (!!!) τους Δαιμονισμένους. Σε στιγμές ειλικρινούς εσωτερικού διαλόγου αναγκαζόμουν να παραδεχτώ ότι ο Ντοστογιέφσκυ πλέον μου φαινόταν ένας κουραστικός φλύαρος. Με ενοχλούσε πολύ αυτό, αισθανόμουν ότι είχε στενέψει το μέσα μου. Παρ' όλες τις προσπάθειες που κατέβαλα κατά καιρούς, είναι προφανές ότι είχα μολυνθεί κι εγώ από τα μικρόβια του efficiency, του time and space management και τα λοιπά φληναφήματα. Οϊμέ, αλί και τρισαλί.
Ερχόμαστε στο παρόν, άλλα οκτώ ή εννιά χρόνια αργότερα, και ως λύση στα παραπάνω απλώς προσπαθώ να μην παίρνω πια τον εαυτό μου και πολύ στα σοβαρά. Αρκετά όμως μ' αυτά, γιατί δεν έχω αρχίσει ακόμα ούτε τον πρόλογο της ανάρτησης και όπως πάω θα μου βγει τερατώδης και σε μέγεθος.
Από όσα τελικά πήρα μαζί μου κάτω και διάβασα, πιο "εμβληματικό" αλλά και ογκώδες ας θεωρηθεί μάλλον το έργο του Edward Luttwak, Η Υψηλή Στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το βιβλίο στις πολλές σελίδες του καταπιάνεται με ποικίλα θέματα στρατιωτικά, στρατηγικής, τακτικής, οργάνωσης, εξοπλισμών και εκπαίδευσης που άλλα συγκράτησα και άλλα όχι. Και όπως το διάβαζα, θυμήθηκα ότι κάπου στα έγκατα του σκληρού μου δίσκου πρέπει να υπήρχε αραχνιασμένο το Civilization IV, οπότε έκανα μερικές απόπειρες να εφαρμόσω στην πράξη αυτά που μάθαινα! Είχα περιορισμένη, είναι αλήθεια, επιτυχία· έτσι, πάντως, εξηγείται εν μέρει το ότι δεν τελείωσα ακόμα Τα Σταφύλια της Οργής.
Απ' όλο το βιβλίο, κατά την προσφιλή μου συνήθεια, κράτησα περισσότερο μια αναφορά που θα την ενέτασσε κανείς στο περιθώριο του κυρίως θέματος: μια επιστολή του πρώτου αυτοκράτορα της κινεζικής δυναστείας των Μινγκ προς τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο. Δε θα αποκαλύψω εδώ το περιεχόμενο της επιστολής, γιατί θα μου χρησιμεύσει σε κάποιο κείμενο περί Κίνας που κλωθογυρνάω στο κεφάλι μου εδώ και κάμποσους μήνες να γράψω και λόγω πνευματικής οκνηρίας δεν καταπιάνομαι στα σοβαρά. Βλέπεις, και η πνευματική οκνηρία μπορεί να βγει σε καλό: έχω πια και ένα επιπλέον στοιχείο στα χέρια μου!
Και το αντίθετο μπορεί να συμβεί: να μπω στον κόπο να γράψω κάτι νομίζοντας ότι έχω αρκετά στοιχεία για να πω αυτό που θέλω να πω, και αργότερα να συναντήσω κάποια πληροφορία που θα μπορούσε να είχε κάνει ισχυρότερη την ανάπτυξη των σκέψεων. Και τότε έρχομαι σε δύσκολη θέση, γιατί το να πάω και να προσθέσω την επιπλέον πληροφορία στο παλιό κείμενο δεν θα είχε νόημα - χαμένη θα πάει, κανείς δεν θα την προσέξει. Να βγάλω πάλι β' έκδοση, βελτιωμένη και επηυξημένη - όχι, δεν την έχω ψωνίσει τόσο πολύ. Δε μένει, αν πραγματικά θέλω να καταγραφεί αυτή η πληροφορία είτε για να σου κάνω φιγούρα και επίδειξη γνώσεων, είτε για να μην την ξεχάσω εύκολα, είτε και για τα δύο μαζί, παρά να την κολλήσω σε κάποιο κείμενο γενικής επικοινωνίας όπως αυτό εδώ.
Έγραφα λοιπόν πριν μερικούς μήνες ότι διακρίνεται στις ιστορικές αφηγήσεις η εντύπωση πως για να καταπολεμήσει ο κυβερνών τη διαφθορά των δημοσίων λειτουργών, οφείλει να τους ικανοποιήσει υλικά και με το παραπάνω. Με σύγχρονους όρους, ουσιαστικά να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων. Επίσης ότι εντούτοις θα ήταν κωμικό να ισχυριστεί κανείς ότι αυτή θα ήταν μια πολιτική που θα έφερνε τα επιθυμητά αποτελέσματα στο σύγχρονο κόσμο, και μάλιστα "στην Ελλάς του 2000". Και τέλος προσπαθούσα να καταλάβω τι έχει αλλάξει στους ανθρώπους, γιατί αυτό που ήταν παραδεκτό ότι θα είχε αποτελέσματα τότε, είναι γενική πεποίθηση ότι μάλλον θα επέφερε τα χειρότερα τώρα.
Στον Ηγεμόνα του, ο Μακιαβέλι κάπου γράφει:
"...ο ηγεμόνας, για να τον κρατήσει με το μέρος του, πρέπει να νοιάζεται για τον υπουργό του, να τον γεμίζει με τιμές, να τον πλουτίζει, να τον κρατάει υποχρεωμένο απέναντί του, να μοιράζεται μαζί του τιμές και ευθύνες. Μόνο έτσι ο υπουργός θα δει πως δεν μπορεί ο ηγεμόνας να κάνει χωρίς αυτόν. Με τον τρόπο αυτό οι τιμές τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερες, τα πλούτη τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερα, τα γεμάτα αίγλη αξιώματα τον κάνουν να φοβάται πιθανή αλλαγή..."
Είναι προφανές ότι ο Μακιαβέλι έχει υπόψη του κάποιο ον το οποίο επιτέλους κάποια στιγμή χορταίνει! Αντίστροφα: ούτε η φαντασία του κυνικού Μακιαβέλι δεν μπορούσε να συλλάβει ότι λίγους αιώνες αργότερα, το "αενάως αχόρταγον", ο "φαταουλισμός" θα εθεωρείτο φιλοδοξία υψηλή, κινητήρια δύναμη και ευγενές περιεχόμενο εθνικών στόχων, οραματισμών, ιδεολογιών και ονείρων ζωής, ενώ η "χορτασιά" από νωθρότητα έως και αντεθνική ή αντικοινωνική συμπεριφορά. Η εποχή μας, τα πρότυπά της, ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος τον έχουν ξεπεράσει προ πολλού.
Παρεμπιπτόντως, διαβάζοντας τον Ηγεμόνα δεν διέκρινα στοιχεία τόσο σοκαριστικά ώστε να δικαιολογούν τη διαβολική φήμη του συγγραφέα. Πέρα από μια-δυο προτάσεις από δω κι από κει, το μόνο αρνητικά εντυπωσιακό ήταν οι αρκετές θετικές αναφορές προς το πρόσωπο του Καίσαρα Βοργία. Απ' ότι λένε οι σύγχρονοι σχολιαστές και καθώς συζήτησα και δια ζώσης με φίλη ειδικευμένη στην ιταλική φιλολογία του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που έγραψε τα πράγματα ως είχαν και όχι ως τα ήθελε το φαντασιακό της εποχής, περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων. Οι άνθρωποι, τόσο οι κοινοί θνητοί όσο φυσικά και οι ελίτ - οι πράγματι ή εν δυνάμει ηγεμόνες - γνώριζαν καλά τι γινόταν, αλλά δεν τολμούσε κανείς να τα γράψει. Όταν ο Μακιαβέλι τα έγραψε και κυκλοφόρησαν, προκλήθηκε τέτοιο σοκ που ο συγγραφέας είχε την τιμή να γίνει -ισμος, που μάλιστα κρατάει ως τις μέρες μας το ειδικό του βάρος αμείωτο, παρότι εμείς έχουμε απορρίψει το φαντασιακό περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων (το τι φαντασιακά καλλιεργούμε εμείς είναι μια άλλη ιστορία). Προσωπικά, το αντιλαμβάνομαι αυτό το σοκ σαν ομοειδές με το σοκ που παθαίνει ένα... σαχλογκομενάκι όταν πεις με το όνομά του αυτό που κάνει κάθε μέρα...
Η πορεία του λόγου, λοιπόν, σαν να με φέρνει στις πολιτικές εξελίξεις, αλλά και τι να πω γι' αυτές; Από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου απήχα, δεν μπήκα στον κόπο ούτε στο έξοδο να έρθω από τη Λακωνία για να ψηφίσω. Πέρα από τα όσα πολλοί μπορούν να σου πουν και ίσως σκέφτηκες και ο ίδιος - δε βγαίνει τίποτα, όλα τα δοκιμάσαμε, ψηφίσαμε με την καρδιά, με το μυαλό, τακτικώς, για διαμαρτυρία, στα κουτουρού, με το ένα κριτήριο, με το άλλο κριτήριο, σπάσαμε το κεφάλι μας και στίψαμε τη συνείδησή μας, τίποτα δεν άλλαξε, ψηφίσαμε το μη χείρον και γεμίσαμε... χοίρους - εγώ σ' αυτές τις εκλογές την είδα και ως εξής. Γιατί έγιναν οι εκλογές; Διότι τα τσούγκρισε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη. Μα ήταν δεδομένο ότι θα τα τσούγκριζαν όπως πήγαιναν, όλοι το βλέπαμε, κι εδώ το λέγαμε. Τι είχαν στο μυαλό τους ο καθένας και πού το πήγαιναν δεν έχω ιδέα, αλλά να κόβανε το λαιμό τους να τα βρίσκανε εκεί που είχανε φτάσει και όχι να μας τρέχουν στις κάλπες. Σιγά μην παρατήσω την ησυχία μου και τα βιβλία μου να τρέχω να πονοκεφαλιάζω πάλι ποιον θα ψηφίσω, μόνο και μόνο επειδή τα σπάσανε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη...
Ίσως πιο ενδιαφέρον θα είχε να ασχοληθώ λιγάκι με το δημοψήφισμα του Ιουλίου, μια που έτσι γρήγορα που εξελίχθηκαν τότε όλα δεν υπήρχε χρόνος παρά μόνο για σκέψεις σύντομες και φορτισμένες.
Κατ' αρχήν, ένα ερώτημα που συζητήθηκε εκείνες τις ημέρες, ήταν το δημοψήφισμα συνταγματικό ή όχι; Τυπικά, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι ήταν, εφόσον έτσι απεφάνθη το Συμβούλιο της Επικρατείας. Επί της ουσίας του ερωτήματος. Τα επιχειρήματα των δύο πλευρών ήταν απλά. Είναι συνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα προβλέπει διενέργεια δημοψηφίσματος για εθνικό θέμα (όπως είναι, έλεγαν, το θέμα του εθνικού χρέους). Είναι αντισυνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα ρητώς απαγορεύει τη διενέργεια δημοψηφίσματος για δημοσιονομικό θέμα (όπως είναι φυσικά το θέμα του εθνικού χρέους). Το Σύνταγμα το είχα διαβάσει πιο παλιά και δεν μπήκα στον κόπο να ξαναψάξω το σχετικό εδάφιο. Δέχομαι ότι προβλέπει δημοψήφισμα για εθνικό θέμα και απαγορεύει για δημοσιονομικό.
Και ερωτώ. Υπάρχει κανένας συνεκτικός νομικός ορισμός του εθνικού θέματος, που να αποκλείει να είναι ένα θέμα και εθνικό και δημοσιονομικό; Εγώ δε γνωρίζω κάποιον, και αν όντως δεν υπάρχει, τότε τι ακριβώς προβλέπει και τι απαγορεύει το Σύνταγμα για μια τέτοια περίπτωση; "Είναι θέμα ερμηνείας του Συντάγματος" η συνήθης απάντηση, και όσο θυμάμαι τον εαυτό μου δε νομίζω να υπήρξε κυβέρνηση ελληνική που να μην κατηγορήθηκε από την εκάστοτε αντιπολίτευση για κάποια αντισυνταγματική ενέργεια και να μην χρησιμοποίησε την κατά το πώς τη βόλευε ερμηνεία του Συντάγματος. Γι' αυτό και ήταν σκηνή από φαρσοκωμωδία το να βλέπεις το Βαγγέλα του ΠΑΣΟΚ να ορύεται περί αντισυνταγματικότητας του δημοψηφίσματος.
Το συμπέρασμα που έβγαλα εγώ από όλα αυτά δεν ήταν ούτε ότι το δημοψήφισμα ήταν συνταγματικό ούτε ότι ήταν αντισυνταγματικό· ήταν ότι χρειαζόμαστε νέο Σύνταγμα. Σύντομο, σαφές, κατανοητό, που δε θα απαιτούνται κομματικώς στρατευμένοι "συνταγματολόγοι" για να μας πουν τι λέει... και που αφού δεν το αιτηθήκαμε και δεν το επιβάλαμε πριν μερικά χρόνια με 250 χιλιάδες κόσμο στην Πλατεία... δεν νομίζω ότι θα το αιτηθούμε ούτε θα το επιβάλουμε ποτέ...
Το Συμβούλιο της Επικρατείας, πάλι, έκανε αυτό που ξέρει να κάνει καλύτερα από ο,τιδήποτε άλλο: ένυψε τας χείρας του. Και φρόντισε να μην ενοχλήσει και πολύ-πολύ την εκτελεστική εξουσία. Θα το δεχόμουν αυτό, αν συνοδευόταν από μια δημόσια τοποθέτηση ότι μ' αυτό το Σύνταγμα που μας δώσατε να δουλέψουμε, τι άκρη θέλετε να βγάλουμε; Είπαμε όμως, ησυχία μην ενοχλήσουμε...
Επί της ουσίας του δημοψηφίσματος, όταν πρωτοανακοινώθηκε Παρασκευή βράδυ κατάλαβα αμέσως ότι από Δευτέρα κλείνουν οι τράπεζες και σκέφτηκα ότι με τον πανικό των κλειστών τραπεζών θα επικρατούσε οπωσδήποτε το ΝΑΙ, ό,τι και να έλεγε η κυβέρνηση. Θα ήταν δηλαδή ο ελιγμός του Τσίπρα για να κάνει τη μνημονιακή του κωλοτούμπα με τη δική μας εντολή. Και σκέφτηκα πως, όχι ρε φίλε, θα την κάνεις μόνος σου την κωλοτούμπα, θα αναλάβεις τις ευθύνες της διακυβέρνησης και δε θα με σέρνεις στις κάλπες κάθε τρεις και λίγο, με ερώτημα μάλιστα ασαφές, ανύπαρκτο και ανόητο - τέτοιο που να μπορείς εκ των υστέρων να ερμηνεύσεις την ψήφο μου κατά το δοκούν. Για όλα αυτά απήχα τότε.
Το αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό, αφού επικράτησε το ΟΧΙ άνετα. Δεν ξέρω αν μπορούμε από αυτό να κρατήσουμε από αυτή τη διαδικασία θετικά πράγματα για το "αντιστασιακό φρόνημα του λαού", ή ο,τιδήποτε άλλο. Η εξέλιξη πάντως ήταν ότι οι ηγεσίες ΝΔ - ΠΑΣΟΚ - Ποταμιού θα πρέπει να έφαγαν πάρα πολύ ξύλο από τους αφεντάδες και τις αφέντρες τους εις τας Βρυξέλλας και τα Βερολίνα που δε μπόρεσαν και οι τρεις μαζί να κερδίσουν ένα δημοψήφισμα με κλειστές τράπεζες. Ο Σαμαράς μας τελείωσε από αρχηγός της ΝΔ και πρόσωπο που έχει κάποια σημασία εκτός antinews.gr το ίδιο βραδάκι - και χαρακτηριστικά, λίγα λεπτά μετά την παραίτηση Σαμαρά συνεκλήθη το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών υπό τον president Pakis που δρομολόγησε τις εξελίξεις για την αποπομπή Βαρουφάκη, τη σύγκρουση με το Λαφαζάνη και τους δικούς του και την αποδοχή μετά μια εβδομάδα από την κυβέρνηση μέτρων χειρότερων από αυτά που μόλις είχαμε απορρίψει (υποτίθεται). Περίπου σαν να μας δήλωνε ο Τσίπρας ευθέως ότι αυτό ήθελε να πετύχει με το δημοψήφισμα, να τελειώσει με το Σαμαρά και να μείνει μόνος του στην κούρσα της εξουσίας. Να αποδεχτεί και η Ευρώπη ότι δε θα ξεμπερδέψει μαζί του εύκολα, εφόσον εξακολουθεί ακόμα να αποδέχεται τις εκλογικές αναμετρήσεις εντός των κρατών-μελών ως το (τυπικό) μέσο ανάδειξης τοπικών ηγεσιών. Να δεχτεί δηλαδή η Ευρώπη ότι θα πρέπει να κάτσει να τον φέρει στα νερά της και να μην τον λογαριάζει για παρένθεση - κι αφού το πέτυχε αυτό, όλα θα τα υπέγραφε, δεν είχε πια κανένα λόγο να κάνει τον αντιμνημονιακό, δεν είχε κανένα λόγο να μην αποδεχτεί να πάει ακριβώς με τα νερά της Ευρώπης...
Είχαν κυκλοφορήσει τότε κάποιες φωτογραφίες από το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών σαν την παρακάτω.
Είχα πρωτοδιαβάσει Στάινμπεκ στα εικοσιέμπα μου, κολλημένος τότε άσχημα με τα έργα του θείου Φιοντόρ. Συγκεκριμένα, είχα διαβάσει το σύντομο Άνθρωποι και Ποντίκια και παρότι δεν θυμάμαι πολλά από το έργο, θυμάμαι την εντύπωση που είχα αποκομίσει: σκεφτόμουν ότι ο πολύ καλός συγγραφέας καταδύεται στο μέγιστο βάθος της ανθρώπινης ψυχής στο οποίο του επιτρέπει να καταδυθεί ο δυτικός πολιτισμός τον οποίο πρεσβεύει. Πιο μέσα δεν πάει, δεν μπορεί να πάει, δεν ξέρει ότι υπάρχει - δεν το ξέρει όχι ο ίδιος, δεν το ξέρει ο πολιτισμός του. Υπάρχει πιο μέσα, και πολύ πιο μέσα μάλιστα, αλλά πρέπει να κοιτάξεις ανατολικά για να το βρεις. Πρέπει να κοιτάξεις στον Ντοστογιέφσκυ - και ασφαλώς αλλού, αλλά θέλω να πω, τον Ντοστογιέφσκυ είχα στο μυαλό μου όταν το σκεφτόμουν αυτό.
Επτά ή οκτώ χρόνια αργότερα, δυσκολεύτηκα πολύ να ολοκληρώσω τον Ηλίθιο και δεν θυμάμαι μήπως δεν ολοκλήρωσα καν (!!!) τους Δαιμονισμένους. Σε στιγμές ειλικρινούς εσωτερικού διαλόγου αναγκαζόμουν να παραδεχτώ ότι ο Ντοστογιέφσκυ πλέον μου φαινόταν ένας κουραστικός φλύαρος. Με ενοχλούσε πολύ αυτό, αισθανόμουν ότι είχε στενέψει το μέσα μου. Παρ' όλες τις προσπάθειες που κατέβαλα κατά καιρούς, είναι προφανές ότι είχα μολυνθεί κι εγώ από τα μικρόβια του efficiency, του time and space management και τα λοιπά φληναφήματα. Οϊμέ, αλί και τρισαλί.
Ερχόμαστε στο παρόν, άλλα οκτώ ή εννιά χρόνια αργότερα, και ως λύση στα παραπάνω απλώς προσπαθώ να μην παίρνω πια τον εαυτό μου και πολύ στα σοβαρά. Αρκετά όμως μ' αυτά, γιατί δεν έχω αρχίσει ακόμα ούτε τον πρόλογο της ανάρτησης και όπως πάω θα μου βγει τερατώδης και σε μέγεθος.
Από όσα τελικά πήρα μαζί μου κάτω και διάβασα, πιο "εμβληματικό" αλλά και ογκώδες ας θεωρηθεί μάλλον το έργο του Edward Luttwak, Η Υψηλή Στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το βιβλίο στις πολλές σελίδες του καταπιάνεται με ποικίλα θέματα στρατιωτικά, στρατηγικής, τακτικής, οργάνωσης, εξοπλισμών και εκπαίδευσης που άλλα συγκράτησα και άλλα όχι. Και όπως το διάβαζα, θυμήθηκα ότι κάπου στα έγκατα του σκληρού μου δίσκου πρέπει να υπήρχε αραχνιασμένο το Civilization IV, οπότε έκανα μερικές απόπειρες να εφαρμόσω στην πράξη αυτά που μάθαινα! Είχα περιορισμένη, είναι αλήθεια, επιτυχία· έτσι, πάντως, εξηγείται εν μέρει το ότι δεν τελείωσα ακόμα Τα Σταφύλια της Οργής.
Απ' όλο το βιβλίο, κατά την προσφιλή μου συνήθεια, κράτησα περισσότερο μια αναφορά που θα την ενέτασσε κανείς στο περιθώριο του κυρίως θέματος: μια επιστολή του πρώτου αυτοκράτορα της κινεζικής δυναστείας των Μινγκ προς τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο. Δε θα αποκαλύψω εδώ το περιεχόμενο της επιστολής, γιατί θα μου χρησιμεύσει σε κάποιο κείμενο περί Κίνας που κλωθογυρνάω στο κεφάλι μου εδώ και κάμποσους μήνες να γράψω και λόγω πνευματικής οκνηρίας δεν καταπιάνομαι στα σοβαρά. Βλέπεις, και η πνευματική οκνηρία μπορεί να βγει σε καλό: έχω πια και ένα επιπλέον στοιχείο στα χέρια μου!
Και το αντίθετο μπορεί να συμβεί: να μπω στον κόπο να γράψω κάτι νομίζοντας ότι έχω αρκετά στοιχεία για να πω αυτό που θέλω να πω, και αργότερα να συναντήσω κάποια πληροφορία που θα μπορούσε να είχε κάνει ισχυρότερη την ανάπτυξη των σκέψεων. Και τότε έρχομαι σε δύσκολη θέση, γιατί το να πάω και να προσθέσω την επιπλέον πληροφορία στο παλιό κείμενο δεν θα είχε νόημα - χαμένη θα πάει, κανείς δεν θα την προσέξει. Να βγάλω πάλι β' έκδοση, βελτιωμένη και επηυξημένη - όχι, δεν την έχω ψωνίσει τόσο πολύ. Δε μένει, αν πραγματικά θέλω να καταγραφεί αυτή η πληροφορία είτε για να σου κάνω φιγούρα και επίδειξη γνώσεων, είτε για να μην την ξεχάσω εύκολα, είτε και για τα δύο μαζί, παρά να την κολλήσω σε κάποιο κείμενο γενικής επικοινωνίας όπως αυτό εδώ.
Έγραφα λοιπόν πριν μερικούς μήνες ότι διακρίνεται στις ιστορικές αφηγήσεις η εντύπωση πως για να καταπολεμήσει ο κυβερνών τη διαφθορά των δημοσίων λειτουργών, οφείλει να τους ικανοποιήσει υλικά και με το παραπάνω. Με σύγχρονους όρους, ουσιαστικά να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων. Επίσης ότι εντούτοις θα ήταν κωμικό να ισχυριστεί κανείς ότι αυτή θα ήταν μια πολιτική που θα έφερνε τα επιθυμητά αποτελέσματα στο σύγχρονο κόσμο, και μάλιστα "στην Ελλάς του 2000". Και τέλος προσπαθούσα να καταλάβω τι έχει αλλάξει στους ανθρώπους, γιατί αυτό που ήταν παραδεκτό ότι θα είχε αποτελέσματα τότε, είναι γενική πεποίθηση ότι μάλλον θα επέφερε τα χειρότερα τώρα.
Στον Ηγεμόνα του, ο Μακιαβέλι κάπου γράφει:
"...ο ηγεμόνας, για να τον κρατήσει με το μέρος του, πρέπει να νοιάζεται για τον υπουργό του, να τον γεμίζει με τιμές, να τον πλουτίζει, να τον κρατάει υποχρεωμένο απέναντί του, να μοιράζεται μαζί του τιμές και ευθύνες. Μόνο έτσι ο υπουργός θα δει πως δεν μπορεί ο ηγεμόνας να κάνει χωρίς αυτόν. Με τον τρόπο αυτό οι τιμές τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερες, τα πλούτη τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερα, τα γεμάτα αίγλη αξιώματα τον κάνουν να φοβάται πιθανή αλλαγή..."
Είναι προφανές ότι ο Μακιαβέλι έχει υπόψη του κάποιο ον το οποίο επιτέλους κάποια στιγμή χορταίνει! Αντίστροφα: ούτε η φαντασία του κυνικού Μακιαβέλι δεν μπορούσε να συλλάβει ότι λίγους αιώνες αργότερα, το "αενάως αχόρταγον", ο "φαταουλισμός" θα εθεωρείτο φιλοδοξία υψηλή, κινητήρια δύναμη και ευγενές περιεχόμενο εθνικών στόχων, οραματισμών, ιδεολογιών και ονείρων ζωής, ενώ η "χορτασιά" από νωθρότητα έως και αντεθνική ή αντικοινωνική συμπεριφορά. Η εποχή μας, τα πρότυπά της, ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος τον έχουν ξεπεράσει προ πολλού.
Παρεμπιπτόντως, διαβάζοντας τον Ηγεμόνα δεν διέκρινα στοιχεία τόσο σοκαριστικά ώστε να δικαιολογούν τη διαβολική φήμη του συγγραφέα. Πέρα από μια-δυο προτάσεις από δω κι από κει, το μόνο αρνητικά εντυπωσιακό ήταν οι αρκετές θετικές αναφορές προς το πρόσωπο του Καίσαρα Βοργία. Απ' ότι λένε οι σύγχρονοι σχολιαστές και καθώς συζήτησα και δια ζώσης με φίλη ειδικευμένη στην ιταλική φιλολογία του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που έγραψε τα πράγματα ως είχαν και όχι ως τα ήθελε το φαντασιακό της εποχής, περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων. Οι άνθρωποι, τόσο οι κοινοί θνητοί όσο φυσικά και οι ελίτ - οι πράγματι ή εν δυνάμει ηγεμόνες - γνώριζαν καλά τι γινόταν, αλλά δεν τολμούσε κανείς να τα γράψει. Όταν ο Μακιαβέλι τα έγραψε και κυκλοφόρησαν, προκλήθηκε τέτοιο σοκ που ο συγγραφέας είχε την τιμή να γίνει -ισμος, που μάλιστα κρατάει ως τις μέρες μας το ειδικό του βάρος αμείωτο, παρότι εμείς έχουμε απορρίψει το φαντασιακό περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων (το τι φαντασιακά καλλιεργούμε εμείς είναι μια άλλη ιστορία). Προσωπικά, το αντιλαμβάνομαι αυτό το σοκ σαν ομοειδές με το σοκ που παθαίνει ένα... σαχλογκομενάκι όταν πεις με το όνομά του αυτό που κάνει κάθε μέρα...
Η πορεία του λόγου, λοιπόν, σαν να με φέρνει στις πολιτικές εξελίξεις, αλλά και τι να πω γι' αυτές; Από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου απήχα, δεν μπήκα στον κόπο ούτε στο έξοδο να έρθω από τη Λακωνία για να ψηφίσω. Πέρα από τα όσα πολλοί μπορούν να σου πουν και ίσως σκέφτηκες και ο ίδιος - δε βγαίνει τίποτα, όλα τα δοκιμάσαμε, ψηφίσαμε με την καρδιά, με το μυαλό, τακτικώς, για διαμαρτυρία, στα κουτουρού, με το ένα κριτήριο, με το άλλο κριτήριο, σπάσαμε το κεφάλι μας και στίψαμε τη συνείδησή μας, τίποτα δεν άλλαξε, ψηφίσαμε το μη χείρον και γεμίσαμε... χοίρους - εγώ σ' αυτές τις εκλογές την είδα και ως εξής. Γιατί έγιναν οι εκλογές; Διότι τα τσούγκρισε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη. Μα ήταν δεδομένο ότι θα τα τσούγκριζαν όπως πήγαιναν, όλοι το βλέπαμε, κι εδώ το λέγαμε. Τι είχαν στο μυαλό τους ο καθένας και πού το πήγαιναν δεν έχω ιδέα, αλλά να κόβανε το λαιμό τους να τα βρίσκανε εκεί που είχανε φτάσει και όχι να μας τρέχουν στις κάλπες. Σιγά μην παρατήσω την ησυχία μου και τα βιβλία μου να τρέχω να πονοκεφαλιάζω πάλι ποιον θα ψηφίσω, μόνο και μόνο επειδή τα σπάσανε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη...
Ίσως πιο ενδιαφέρον θα είχε να ασχοληθώ λιγάκι με το δημοψήφισμα του Ιουλίου, μια που έτσι γρήγορα που εξελίχθηκαν τότε όλα δεν υπήρχε χρόνος παρά μόνο για σκέψεις σύντομες και φορτισμένες.
Κατ' αρχήν, ένα ερώτημα που συζητήθηκε εκείνες τις ημέρες, ήταν το δημοψήφισμα συνταγματικό ή όχι; Τυπικά, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι ήταν, εφόσον έτσι απεφάνθη το Συμβούλιο της Επικρατείας. Επί της ουσίας του ερωτήματος. Τα επιχειρήματα των δύο πλευρών ήταν απλά. Είναι συνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα προβλέπει διενέργεια δημοψηφίσματος για εθνικό θέμα (όπως είναι, έλεγαν, το θέμα του εθνικού χρέους). Είναι αντισυνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα ρητώς απαγορεύει τη διενέργεια δημοψηφίσματος για δημοσιονομικό θέμα (όπως είναι φυσικά το θέμα του εθνικού χρέους). Το Σύνταγμα το είχα διαβάσει πιο παλιά και δεν μπήκα στον κόπο να ξαναψάξω το σχετικό εδάφιο. Δέχομαι ότι προβλέπει δημοψήφισμα για εθνικό θέμα και απαγορεύει για δημοσιονομικό.
Και ερωτώ. Υπάρχει κανένας συνεκτικός νομικός ορισμός του εθνικού θέματος, που να αποκλείει να είναι ένα θέμα και εθνικό και δημοσιονομικό; Εγώ δε γνωρίζω κάποιον, και αν όντως δεν υπάρχει, τότε τι ακριβώς προβλέπει και τι απαγορεύει το Σύνταγμα για μια τέτοια περίπτωση; "Είναι θέμα ερμηνείας του Συντάγματος" η συνήθης απάντηση, και όσο θυμάμαι τον εαυτό μου δε νομίζω να υπήρξε κυβέρνηση ελληνική που να μην κατηγορήθηκε από την εκάστοτε αντιπολίτευση για κάποια αντισυνταγματική ενέργεια και να μην χρησιμοποίησε την κατά το πώς τη βόλευε ερμηνεία του Συντάγματος. Γι' αυτό και ήταν σκηνή από φαρσοκωμωδία το να βλέπεις το Βαγγέλα του ΠΑΣΟΚ να ορύεται περί αντισυνταγματικότητας του δημοψηφίσματος.
Το συμπέρασμα που έβγαλα εγώ από όλα αυτά δεν ήταν ούτε ότι το δημοψήφισμα ήταν συνταγματικό ούτε ότι ήταν αντισυνταγματικό· ήταν ότι χρειαζόμαστε νέο Σύνταγμα. Σύντομο, σαφές, κατανοητό, που δε θα απαιτούνται κομματικώς στρατευμένοι "συνταγματολόγοι" για να μας πουν τι λέει... και που αφού δεν το αιτηθήκαμε και δεν το επιβάλαμε πριν μερικά χρόνια με 250 χιλιάδες κόσμο στην Πλατεία... δεν νομίζω ότι θα το αιτηθούμε ούτε θα το επιβάλουμε ποτέ...
Το Συμβούλιο της Επικρατείας, πάλι, έκανε αυτό που ξέρει να κάνει καλύτερα από ο,τιδήποτε άλλο: ένυψε τας χείρας του. Και φρόντισε να μην ενοχλήσει και πολύ-πολύ την εκτελεστική εξουσία. Θα το δεχόμουν αυτό, αν συνοδευόταν από μια δημόσια τοποθέτηση ότι μ' αυτό το Σύνταγμα που μας δώσατε να δουλέψουμε, τι άκρη θέλετε να βγάλουμε; Είπαμε όμως, ησυχία μην ενοχλήσουμε...
Επί της ουσίας του δημοψηφίσματος, όταν πρωτοανακοινώθηκε Παρασκευή βράδυ κατάλαβα αμέσως ότι από Δευτέρα κλείνουν οι τράπεζες και σκέφτηκα ότι με τον πανικό των κλειστών τραπεζών θα επικρατούσε οπωσδήποτε το ΝΑΙ, ό,τι και να έλεγε η κυβέρνηση. Θα ήταν δηλαδή ο ελιγμός του Τσίπρα για να κάνει τη μνημονιακή του κωλοτούμπα με τη δική μας εντολή. Και σκέφτηκα πως, όχι ρε φίλε, θα την κάνεις μόνος σου την κωλοτούμπα, θα αναλάβεις τις ευθύνες της διακυβέρνησης και δε θα με σέρνεις στις κάλπες κάθε τρεις και λίγο, με ερώτημα μάλιστα ασαφές, ανύπαρκτο και ανόητο - τέτοιο που να μπορείς εκ των υστέρων να ερμηνεύσεις την ψήφο μου κατά το δοκούν. Για όλα αυτά απήχα τότε.
Το αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό, αφού επικράτησε το ΟΧΙ άνετα. Δεν ξέρω αν μπορούμε από αυτό να κρατήσουμε από αυτή τη διαδικασία θετικά πράγματα για το "αντιστασιακό φρόνημα του λαού", ή ο,τιδήποτε άλλο. Η εξέλιξη πάντως ήταν ότι οι ηγεσίες ΝΔ - ΠΑΣΟΚ - Ποταμιού θα πρέπει να έφαγαν πάρα πολύ ξύλο από τους αφεντάδες και τις αφέντρες τους εις τας Βρυξέλλας και τα Βερολίνα που δε μπόρεσαν και οι τρεις μαζί να κερδίσουν ένα δημοψήφισμα με κλειστές τράπεζες. Ο Σαμαράς μας τελείωσε από αρχηγός της ΝΔ και πρόσωπο που έχει κάποια σημασία εκτός antinews.gr το ίδιο βραδάκι - και χαρακτηριστικά, λίγα λεπτά μετά την παραίτηση Σαμαρά συνεκλήθη το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών υπό τον president Pakis που δρομολόγησε τις εξελίξεις για την αποπομπή Βαρουφάκη, τη σύγκρουση με το Λαφαζάνη και τους δικούς του και την αποδοχή μετά μια εβδομάδα από την κυβέρνηση μέτρων χειρότερων από αυτά που μόλις είχαμε απορρίψει (υποτίθεται). Περίπου σαν να μας δήλωνε ο Τσίπρας ευθέως ότι αυτό ήθελε να πετύχει με το δημοψήφισμα, να τελειώσει με το Σαμαρά και να μείνει μόνος του στην κούρσα της εξουσίας. Να αποδεχτεί και η Ευρώπη ότι δε θα ξεμπερδέψει μαζί του εύκολα, εφόσον εξακολουθεί ακόμα να αποδέχεται τις εκλογικές αναμετρήσεις εντός των κρατών-μελών ως το (τυπικό) μέσο ανάδειξης τοπικών ηγεσιών. Να δεχτεί δηλαδή η Ευρώπη ότι θα πρέπει να κάτσει να τον φέρει στα νερά της και να μην τον λογαριάζει για παρένθεση - κι αφού το πέτυχε αυτό, όλα θα τα υπέγραφε, δεν είχε πια κανένα λόγο να κάνει τον αντιμνημονιακό, δεν είχε κανένα λόγο να μην αποδεχτεί να πάει ακριβώς με τα νερά της Ευρώπης...
Είχαν κυκλοφορήσει τότε κάποιες φωτογραφίες από το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών σαν την παρακάτω.
Για πρώτη φορά πολιτικοί μας αρχηγοί με τέτοιο ύφος σα Μεγάλη Παρασκευή, και μάλιστα τρεις μαζί. Θυμάμαι βλέποντάς τες σκέφτηκα ότι δεν είναι ζωγραφισμένη ανησυχία για την πορεία της χώρας ή ο,τιδήποτε άλλο· είναι τρεις βρεγμένες γάτες που μόλις τις έχουνε φάει άσχημα από τους πάτρονες και τις πατρόνες τους. Δεν κρύβω ότι ένα κομμάτι του εαυτού μου αισθάνθηκε μια κάποια ευφροσύνη εκ του γεγονότος.
Δεν ξέρω εάν όλα αυτά ήταν υπολογισμένα· εάν, δηλαδή, ο Τσίπρας είχε σκεφτεί εξ' αρχής ότι σε περίπτωση ΝΑΙ θα μπορέσει να κάνει την κωλοτούμπα με εντολή μας, ενώ πάλι σε περίπτωση ΟΧΙ θα τελειώσει με το Σαμαρά, θα γίνει αναγκαστικά αποδεκτός από την Ευρώπη, θα ξεκαθαρίσει με το Λαφαζάνη και θα κάνει την κωλοτούμπα ούτως ή άλλως. Ότι θα έβγαινε, δηλαδή, κερδισμένος είτε έτσι είτε αλλοιώς. Εάν, πάντως, ήταν, τότε έχουμε να κάνουμε με έναν ικανότατο και αδίστακτο τακτικιστή, είτε αυτόν τον ίδιο, είτε όποιους βρίσκονται από πίσω του, σε όποια πλευρά του Ατλαντικού κι αν κατοικοεδρεύουν. Έναν τακτικιστή που δεν θα πέσει απλώς με τα κείμενα του (ενδιαφέροντος ως φιγούρα) Θανάση Μαυρίδη, ούτε του Σάββα Καλεντερίδη (λαμπρού στρατιωτικού αλλά όχι και τέρας συγγραφικών ικανοτήτων), ούτε καν του (αξιοθαύμαστου για την πορεία του και συγγραφικώς αρκετά db παραπάνω από τους δύο προηγούμενους) Γιώργου Καραμπελιά. Δεν ξέρω πώς θα πέσει ένας τέτοιος τακτικιστής, εκτός ίσως άμα οι τελευταίες εξελίξεις με το μακελειό στο Παρίσι οδηγήσουν τους πάτρονες και τις πατρόνες να προκρίνουν άλλες λύσεις για την "Ελλάδα των συνόρων" που δεν μπορώ να τις διακρίνω αυτή τη στιγμή.
Να λοιπόν που αντιφάσκω μ' αυτά που έλεγα πριν μερικά χρόνια και πρέπει να έχω επαναλάβει έκτοτε και σε άλλες αναρτήσεις, ότι στο πρόσωπο του Τσίπρα "δε βλέπω νέο Ανδρέα". Μόλις τώρα όμως έγραψα ότι βλέπω έναν ικανότατο τακτικιστή που δεν διακρίνω πώς μπορεί η εσωτερική του κυριαρχία (για δεκαετίες, λόγω και της ηλικίας του) να καταπολεμηθεί από υγιέστερες και ικανότερες δυνάμεις εντός της χώρας. Δηλαδή, έναν νέο Ανδρέα! Δώσε μου όμως μερικές παραγράφους περιθώριο, κάνε υπομονή και θα επανέλθω σ' αυτό το σημείο.
Το επόμενο ορόσημο στην πολιτική ζωή του τόπου είναι οι εσωκομματικές εκλογές της Νέας Δημοκρατίας. Υποψήφιοι είναι ο παρών προσωρινώς προεδρεύων κάφρος, ο έσχατος μέχρι τον επόμενο γόνος γνωστής οικογενείας φεουδαρχών, ένας άλλος με τον οποίο δεν έχω ασχοληθεί και μήπως αδικώ, αλλά σκέφτομαι ότι αν λέγαμε τον Αβραμόπουλο "κύριο Τίποτα", τι θα πρέπει να πούμε γι' αυτόν; Και ο Άδωνις.
Θεωρώ ότι ο Άδωνις είναι ο μόνος από τους υποψηφίους που μπορεί εν δυνάμει να κοντράρει τον Τσίπρα στα ίσια. Και εξηγούμαι. Κατ' αρχήν, ακούω διαρκώς ότι ο Άδωνις είναι αυτοδημιούργητος. Διαφωνώ με αυτή την αξιολόγηση και απορώ που την υιοθετούν και σοβαροί άνθρωποι. Δεν είναι αυτοδημιούργητος· τηλεδημιούργητος είναι. Καμία σχέση το ένα με το άλλο! Δεν έφτασε ψηλά επειδή η επιχείρησή του, ο εκδοτικός του οίκος πήγε καλά, έφτασε ψηλά γιατί έκανε τον κόκκορα στα κανάλια - τον κάνει ακόμα άλλωστε. Μέχρι και πρόταση γάμου σε ζωντανή μετάδοση έκανε ο άνθρωπος, τι να λέμε τώρα. Δεν ξέρω αν πούλησε πολλά βιβλία ή λίγα, ξέρω ότι πούλησε πολύ μόστρα. Αυτό είναι που τον έκανε υπουργό κι όχι τα βιβλία.
Για να συμφωνήσουμε να ονομάζουμε αυτοδημιούργητο τον Αδώνιδα Γεωργιάδη, μάλλον θα πρέπει πρώτα να δούμε τι εννοούμε στην παρακμιακή νεο-Ελλάδα όταν λέμε "δημιουργία". Δέχομαι ότι με τον Α ή τον Β παρακμιακό ορισμό της λέξης, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο Γεωργιάδης αυτοδημιούργητος - άλλωστε έχουμε και πολιτικό κόμμα με τη λέξη "δημιουργία" στον τίτλο του και επικεφαλής έναν (όχι βιοτέχνη, "μικροβιομήχανο", αγρότη, έμπορο ρε παιδί μου, ζωγράφο τέλος πάντων, συνθέτη, συγγραφέα πια, αλλά) ρεκλαματζή. Αν "δημιουργώ" σημαίνει "δημιουργώ εντυπώσεις", τότε να τον θεωρήσω και το Γεωργιάδη αυτοδημιούργητο. Δεν παραβλέπω όμως ότι κάποτε αυτοδημιούργητους λέγαμε π.χ. το Μεταξά με τα κονιάκ και τον Παυλίδη με τις σοκολάτες και αυτούς που πουλάγανε μόστρα για τα προς το ζην και τα προς το ανελίσσεσθαι τους λέγαμε σαλτιμπάγκους...
Γι' αυτό ακριβώς και λέω ότι ο Άδωνις είναι το πιο κατάλληλο από τα υποψήφια αρχινουδουλίδια για να αντιμετωπίσει το "καταγέλαστο παιδί". Γιατί στηρίζονται στα ίδια μέσα - στην εικόνα, στην εντύπωση, στην "επικοινωνία" που ούτε επί είναι ούτε πολλώ μάλλον κοινωνία... Να δεχτώ ότι ο Άδωνις μπήκε σ' αυτό το στίβο - τσίρκο από μειονεκτική θέση και χρειάστηκε χρόνια και χρόνια να πουλάει μούρη στα κανάλια για να φτάσει εκεί που έφτασε, ενώ ο Τσίπρας είχε τις διασυνδέσεις του, τον ανέδειξε ο Αλαβάνος, έχει ακουστεί για τον πατέρα του ότι έπαιρνε δημόσια έργα επί χούντας κ.τ.τ. Αλλά το ζητούμενο δεν είναι να προτιμήσουμε ένα νούμερο που κουράστηκε πολύ για να γίνει το νούμερο που έγινε, από ένα νούμερο χρηματοδοτούμενο... το ζητούμενο θα ήταν να μην προωθούμε νούμερα...
"Οι Έλληνες ψηφίζουν σα ζώα" έλεγε κάποτε μεταξύ άλλων ο οψίμως δικαιωθείς (από τα ίδια τα ζώα) γελωτοποιός των φοιτητικών μας χρόνων. Και ίσως η ρήση να αδικεί τα ζώα, αφού τα καημένα από ένστικτο λειτουργούν και κανένα τους δεν κάνει ό,τι του λένε τα κανάλια και ό,τι του μοστράρουν οι αφίσες. Προσοχή όμως. Είναι παράλογο να θεωρήσουμε ότι οι Έλληνες (γενικότερα, τα νεωτερικά άτομα στη φάση της αποσύνθεσής τους, έτσι δεν θα το έλεγε ο Ζιάκας;) συμπεριφέρονται "σα ζώα" μόνο μπροστά στην κάλπη. Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι συμπεριφορές "ζώων" επιδεικνύουν και στις άλλες πτυχές της βιοτής τους. Είναι άλλωστε οι ίδιοι μηχανισμοί που υποβάλουν και τις λοιπές συμπεριφορές - η μόστρα, η εικόνα, η διαφήμιση. Είναι οι ίδιοι μηχανισμοί που υποβάλλουν τον καταναλωτισμό, που εσείς που "πιστεύετε στην Αγορά" τον θεωρείτε κινητήρια δύναμη της οικονομίας. Και οι πιο σκληροπυρηνικοί από σας θα μου πούνε κιόλας ότι η διαφήμιση διασφαλίζει, λέει, την ελευθερία του "καταναλωτή"! Ε όποιος λέει τέτοια, ας φάει στη μάπα τον Τσίπρα κι ας μην παραπονιέται, γιατί αυτά ακριβώς τα δικά σας εργαλεία χρησιμοποιεί ο Τσίπρας και το επιτελείο του. Τα ίδια εργαλεία που κάνουν τον άνθρωπο να μην μπορεί να ζήσει χωρίς selfie stick (και επιφέρουν έτσι την πρόοδο, την ανάπτυξη, ευννοούν την επιχειρηματικότητα κλπ) είναι αυτά που τον κάνουν όταν βρεθεί μπροστά στην κάλπη να ψηφίζει τον πιο νέο ωραίο και γελαδερό.
Αλλά ας πω και για τον Τσίπρα "ως νέο Ανδρέα" όπως υποσχέθηκα παραπάνω. Όλοι οι "μεγάλοι" πολιτικοί αναλυτές είναι πάντα έτοιμοι να αναθεωρήσουν τις αναλύσεις τους όταν φαίνεται τα γεγονότα να τους διαψεύδουν (δηλαδή καθημερινά). Γιατί όχι κι εγώ; Κι εγώ τουλάχιστον αναφέρομαι στα προηγούμενα γραπτά μου και θα προσπαθήσω να διακρίνω ό,τι δεν διέκρινα τότε. Δε θα σου πω "όπως πάντα λέγαμε από αυτήν εδώ τη στήλη κλπ". Ξεκινάω τις σκέψεις από την αρχαία Ρώμη!
Στον Δέκιμο Ιούνιο Ιουβενάλιο, σατυρικό ποιητή του 1ου - 2ου αιώνα μ.Χ., απαντάται για πρώτη φορά ο όρος panem et circenses, που παραδοσιακά στα ελληνικά αποδίδεται ως "άρτος και θεάματα". Θρηνεί ο ποιητής στο σχετικό απόσπασμα, διότι οι παρηκμασμένοι ρωμαίοι της εποχής του (εκτός που ήταν τρελλοί), είχαν εγκαταλείψει κάθε ενασχόληση με τα στρατιωτικά και πολιτικά κοινά και αντ' αυτού δεν ενδιαφέρονταν παρά για panem et circenses. Η φράση είναι πασίγνωστη αλλά το πλαίσιό της ίσως όχι και τόσο πασίγνωστο. Συνήθως λέμε ότι ο λαός για να κυβερνηθεί θέλει άρτον και θεάματα· ο ποιητής όμως είπε ότι ο παρηκμασμένος λαός δεν ασχολείται παρά με άρτον και θεάματα. Ίσως στην παρακμή μας δεν μας είναι ορατή η διαφορά ανάμεσα σε ένα λαό και σε έναν παρηκμασμένο λαό, ίσως πάλι για τον Α ή Β λόγο δεν διαννοούμαστε καν ότι μπορεί να υπάρχει λαός ακμάζων (μόνο ακμάζουσες ελίτ, ακμάζουσες επιχειρήσεις, δεν ξέρω). Εν πάση περιπτώσει, ούτως έχουν τα πράγματα με τη συγκεκριμένη φράση· στα αγγλικά αποδίδεται παραδοσιακά συνήθως ως bread and circuses κι εμένα στην παρούσα ανάρτηση ας μου επιτραπεί για λόγους παραστατικότητας να χρησιμοποιήσω μια νεοελληνική απόδοση κατευθείαν από τα αγγλικά: ψωμί και τσίρκο!
Ψωμί και τσίρκο, λοιπόν, χρειάζονται για να κυριαρχήσει ένας ηγεμόνας σε έναν λαό - λαό γενικώς; λαό παρηκμασμένο; Δεν κάνει μεγάλη διαφορά στην περίπτωσή μας, καθώς μιλάμε για τον κατά γενική ομολογία παρηκμασμένο νεοέλληνα που έχει χαρακτηριστεί έως και μη βιώσιμο είδος! Θα μπορούσαμε, λοιπόν, ενδεχομένως, να συσχετίσουμε μια ποσότητα "δυναμικού κυριαρχίας" με κάθε πολιτικό πρόσωπο που κυριάρχησε ή φιλοδοξεί να κυριαρχήσει στην πολιτική σκηνή - μπερντέ του τόπου. Αυτή η ποσότητα θα έπρεπε να είναι άθροισμα δύο ποσοτήτων, μίας σχετιζόμενης με το "ψωμί" και μίας με το "τσίρκο"!
Για τον Ανδρέα Παπανδρέου του '74, λοιπόν, θα γράφαμε:
VΑΠ=VΑΠ,Ψ+VΑΠ,Τ
όπου οι έννοιες των ποσοτήτων είναι μάλλον προφανείς: δυναμικό κυριαρχίας ολικό, δυναμικό κυριαρχίας λόγω "ψωμιού", δυναμικό κυριαρχίας λόγω "τσίρκου".
Για τον Αλέξη Τσίπρα του '12 αντίστοιχα:
VΑΤ=VΑΤ,Ψ+VΑΤ,Τ
Δεν είναι και πολύ εύκολο ή ασφαλές να συγκρίνουμε τις παραπάνω ποσότητες, ολικές ή επί μέρους, με πρώτη εμφανή δυσκολία το ότι έχουμε ορατότητα της πλήρους πορείας του Ανδρέα Παπανδρέου στην πολιτική ζωή του τόπου (δηλαδή το πώς και σε τι βαθμό έγινε πραγματικότητα το δυναμικό κυριαρχίας του και τι επέφερε στον τόπο), καθώς επίσης έχουμε δει και τα απόνερά του: το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη, το ΠΑΣΟΚ του ΓΑΠ, τον αντιπρόεδρο Βαγγέλα κλπ. Τέτοια ορατότητα δεν έχουμε για τον Αλέξη Τσίπρα και το μέλλον του ΣΥΡΙΖΑ. Έτσι για πλάκα όμως, ας επιχειρήσουμε κάποιες συγκρίσεις.
Κατ' αρχήν, κάπως αυθαίρετα:
VΑΠ,Ψ > VΑΠ,Τ
Δηλαδή: ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο "Ανδρέας του Ψωμιού", του ψωμιού του τζάμπα, του δανεικού, του παρασιτικού. "Θα διπλασιάσουμε τις αγροτικές συντάξεις" κλπ, ακόμα ηχούν στ' αυτιά μας εκείνοι οι προεκλογικοί λόγοι. Η αυθαιρεσία έγκειται στο ότι και τα τσίρκα επί Ανδρέα Παπανδρέου και των συν αυτώ δεν ήταν καθόλου λίγα, επομένως αν επέμενε κανείς να αντιστρέψει τη φορά της ανίσωσης δεν θα είχα πολύ ισχυρές αντιρρήσεις. Την αφήνω όμως έτσι, με βολεύει.
Αντίστοιχα:
VΑΤ,Ψ < VΑΤ,Τ
Για την ακρίβεια, ο όρος VΑΤ,Ψ τείνει στο μηδέν. Πάνε τα εύκολα δανεικά για να τα δίνουμε όπου θέλουμε! Επομένως εξακολουθώ να μην βλέπω "νέο Ανδρέα" - νέο "Ανδρέα του Ψωμιού". Μένει όμως να δούμε πόσο μεγάλος θα αποδειχτεί ο όρος VΑΤ,Τ, μήπως αν μας προκύψει αρκετά μεγάλος, ο Αλέξης Τσίπρας γίνει ο "Ανδρέας του Τσίρκου"! Μήπως, με άλλα λόγια, ο ΣΥΡΙΖΑ αποδειχτεί τόσο μεγάλο τσίρκο που να υπερκαλύψει την έλλειψη ψωμιού και δια του τσίρκου να στεριώσει προοπτική ηγεμονίας! Αυτός ο τελευταίος όρος, ο παράγοντας "Τσίρκο" ήταν που δεν είχα λάβει υπόψη μου πριν λίγα χρόνια.
Ισχύει βέβαια ακόμα νομίζω:
VΑΠ > VΑΤ
Όσο ισχύει και ότι το σαρανταφεύγα είναι μεγαλύτερο από το τριαντατόσο. Θα αποδειχθεί κι αυτό με το χρόνο τι πορεία θα πάρει.
Γι' αυτούς τους λόγους άλλωστε είναι που θεωρώ το Γεωργιάδη ως το μόνο υποψήφιο αρχηγό της Νέας Δημοκρατίας που μπορεί να κοντράρει τον Τσίπρα. Όταν η πολιτική ζωή της χώρας διεξάγεται με όρους τσίρκου, ο έλληνας ψηφοφόρος - καταναλωτής είναι για τα πανηγύρια και αντίπαλος είναι ένα τσίρκο, ο καλύτερος τρόπος να τον αντιμετωπίσεις είναι να τοποθετήσεις απέναντί του ένα άλλο τσίρκο!
Και may the best τσίρκο win.
