Είναι γνωστή σε μερικούς - και καιρός να γίνει σε περισσότερους - η εγκυκλοπαιδική μου ενασχόληση με την ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία της περιόδου που στον τόπο μας ήταν τουρκοκρατία και για τη Δύση ήταν η εποχή των εξερευνήσεων και του αποικισμού. Ενδιαφέρομαι, γοητεύομαι μπορώ να πω, όχι τόσο για τους πολέμους και τη δράση, όσο για τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες και εξελίξεις της περιόδου. Σε περιόδους παλιμπαιδισμού, το ενδιαφέρον αυτό αναζωπυρώνεται. Ως γνωστόν, τον τελευταίο καιρό παλιμπαιδίζω ασυστόλως και ανερυθριάστως!
Κατά καιρούς στα σχετικά διαβάσματά μου συναντώ συμπατριώτες μας που έπαιξαν κάποιο ρόλο, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό. Το βρίσκω αυτό ιδιαίτερα γοητευτικό! Αποφάσισα λοιπόν να βάλω κάτω μερικές πληροφορίες σχετικά με ό,τι θυμάμαι να έχω συναντήσει μέχρι τώρα. Δεν θα αναφερθώ σε "απόκρυφες" θεωρίες, όπως π.χ. τη θεωρία που λέει ότι ο Κολόμβος ήταν έλληνας (αν και ως γενουάτης και δεδομένου του ότι η Χίος ήταν εκείνο τον καιρό κτήση γενουατική, θεωρητικά δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να ήταν φραγκοχιώτης). Εγώ είπα να επικεντρωθώ σε ανθρώπους που αποδεδειγμένα ή με ισχυρές ενδείξεις κατάγονταν από δικά μας μέρη.
Ξεκινάω όμως όχι από κάποιον άνθρωπο, αλλά από μια ναυμαχία. Ας πάμε στο 1509, στην βορειοδυτική Ινδία, στα μέρη δηλαδή που ο φίλος μου ο Κοσμάς θα πρέπει παλιότερα να είχε επισκεφθεί, στα νερά που θα είχε πλεύσει. Η κατάσταση στις αρχές του 16ου αιώνα έχει φέρει τους Πορτογάλους πριν από άλλους ευρωπαίους στον Ινδικό Ωκεανό, με κάποιες εμπορικές / ανεφοδιαστικές (αλλά και κατά κόρον δουλεμπορικές) βάσεις ήδη κατά μήκος των ακτών της Αφρικής, της Αραβίας και αυτής τούτης της Ινδίας. Η Αραβική θάλασσα βρέχει ακτές κατά βάσιν περσικές, αν και ίσως είχαν φτάσει ήδη και οι οθωμανοί (λίγα χρόνια αργότερα επί βασιλείας του - επίκαιρου - Σουλεϊμάν έφτασαν πράγματι, και μέχρι τη Βαγδάτη). Η Ερυθρά θάλασσα υπό τον έλεγχο των Μαμελούκων της Αιγύπτου και από τις δυο ακτές. Η Ινδία υπό τον έλεγχο τοπικών μουσουλμάνων ηγεμόνων.
Ως εισαγωγικές, περιφερειακές πληροφορίες, να αναφέρω ότι οι ευρωπαίοι τό 'ριξαν στη θαλασσοπορεία αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντίνου Πόλεως το 1453, καθότι τότε συνειδητοποίησαν ότι η δυτική απόληξη των πανάρχαιων χερσαίων εμπορικών δρόμων της Ανατολής έμενε οριστικά και αμετάκλητα στα χέρια αγαρηνών. Ο μόνος τρόπος να ελέγξει η χριστιανική Ευρώπη το πλουσιοπάροχο εμπόριο των μπαχαρικών και των υπολοίπων αγαθών της Ανατολής ήταν να βρεθεί ένας θαλάσσιος δρόμος προς τις Ινδίες. Ως γνωστόν, αυτό ξεκίνησε να κάνει κι ο Κολόμβος προς δυσμάς και έπεσε στην Αμερική, ενώ οι πορτογάλοι στράφηκαν νοτιοανατολικά και πέτυχαν πρώτοι τον περίπλου της Αφρικής. Έτσι λοιπόν φτάσαμε στον 16ο αιώνα με πορτογαλική παρουσία στις ινδικές - αραβικές θάλασσες και όλα τα παράλια να ελέγχονται από τους διάφορους αγαρηνούς ηγεμόνες που έγραψα παραπάνω.
Αρκετές ναυμαχίες αναφέρονται στον ινδικό ωκεανό μεταξύ πορτογαλικών και μουσουλμανικών στόλων τα χρόνια εκείνα. Από τις πιο αποφασιστικές, που εδραίωσε την πορτογαλική παρουσία (πριν αμφισβητηθεί από τους ολλανδούς και άλλους ευρωπαίους), αναφέρεται η ναυμαχία του Diu. Στη ναυμαχία αυτή, δυο ντουζίνες πορτογαλικές καραβέλες και καράκες εκμηδένισαν κάπου διακόσιες γαλλέρες και πλοιάρια των συμπραττώντων μουσουλμανικών δυνάμεων - οθωμανών, μαμελούκων, ινδών ηγεμόνων. Αναφέρεται ότι στο πλευρό των αγαρηνών ήταν και οι βενετσιάνοι, καθώς και η Ραγκούζα. Οι δυο αυτές ναυτικές πολιτείες είχαν κοινά συμφέροντα με τους μαμελούκους κυρίως, καθώς τα μπαχαρικά της Ανατολής περνούσαν από την Αλεξάνδρια στην Αδριατική και από κει στην υπόλοιπη Ευρώπη. Με τις κινήσεις των πορτογάλων, αυτό το μονοπώλιο έσπαγε, κι έτσι στην δεδομένη στιγμή οι βενετσιάνοι βρέθηκαν στο πλευρό των μουσουλμάνων (αν και αργότερα οι πόλεμοι μεταξύ Οθωμανών και Βενετών υπήρξαν ουκ ολίγοι). Επειδή μάλιστα οι αγαρηνοί γενικώς δε σκάμπαζαν και πολλά από πλοία, θάλασσες και ναυμαχίες, αναφέρεται ότι βενετοί ναυπηγοί αποσυναρμολόγησαν βενετικές γαλλέρες στη μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου, πέρασαν τα υλικά δια ξηράς κάπου στο σημερινό Σουέζ και επανασυναρμολόγησαν τα πλοία ώστε να πλεύσουν την Ερυθρά Θάλασσα και να φτάσουν στην Ινδία. Τα πληρώματα που κωπηλατούσαν στα πλοία των αγαρηνών; Αναφέρονται έλληνες ναυτικοί - χωρίς φυσικά να παίρνω όρκο ότι πήγαν με τη θέλησή τους! Εντύπωση, επίσης, προκαλούν οι αναφορές των πορτογαλικών πηγών στον αντίπαλο στόλο. Ο συνασπισμός οθωμανών - μαμελούκων - ινδών αναφέρεται ως "rumes", δηλαδή γλωσσολογικώς... ρωμιοί - αν και δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι αυτό οφείλεται στην παρουσία δικών μας. Μπορούν να δοθούν πολλές άλλες εξηγήσεις, με πιο προφανή ότι είναι κατάλοιπο από το προγενέστερο ομώνυμο σουλτανάτο.
Νομίζω όμως ότι μπορεί να διακρίνει κανείς έναν ενδιαφέροντα συμβολισμό σ' αυτή τη ναυμαχία. Από τη βαθιά αρχαιότητα, το κέντρο του ανθρώπινου πολιτισμού υπήρξε η ευρύτερη περιοχή από την ανατολική Μεσόγειο, τη Μικρασία, το Λεβάντε, τη Μεσοποταμία έως τα όρια της Ινδίας. Όλοι οι αρχαίοι λαοί που δημιούργησαν τις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες και, θα έλεγε κανείς, έβαλαν τα πρώτα - πρώτα θεμέλια του πολιτισμού τοποθετούνται στην περιοχή - από τους Ασσυρίους, τους Βαβυλωνίους, τους Αιγυπτίους, τους Πέρσες, τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, έως τους λιγότερο γνωστούς σ' εμάς πολιτισμούς της κοιλάδας του Ινδού. Οι γεωπολιτικές συνθήκες, οι συμμαχίες, οι θρησκείες αλλάζουν, οι πολιτισμοί εξελίσσονται και διαμορφώνονται, οι ισορροπίες δυνάμεως μετακυλίονται - αλλά πάντα η περιοχή παραμένει το κέντρο του κόσμου. Τώρα όμως συντελείται μια κοσμογονική αλλαγή. Μια δύναμη που βρέχεται από τον Ατλαντικό φέρνει τις καραβέλες της και πλήττει καίρια την αίγλη της Ανατολής, κυριαρχεί στις θάλασσές της, ελέγχει πια τα πλούτη της. Από δω και στο εξής, το κέντρο των εξελίξεων και της προόδου δεν θα είναι η ανατολική Μεσόγειος και η Μεσοποταμία, αλλά οι ακτές του βορείου Ατλαντικού. Μέχρι τις μέρες μας! Με τεράστιες αλλαγές και ανακατατάξεις (η κυριαρχία των πορτογάλων δεν κράτησε για πολλές δεκαετίες), αλλά πάντα πλέον ο βόρειος Ατλαντικός είναι το κέντρο - οι προς ανατολάς, ή, στις μέρες μας, οι προς δυσμάς ακτές του.
Είναι χαρακτηριστικό ότι όλη σχεδόν η Ανατολή εκπροσωπείται στη ναυμαχία. Οι Αιγύπτιοι είναι εκεί, με την ισλαμική - αραβική μορφή που είχαν πάρει, μέσω των Μαμελούκων. Η Μέση Ανατολή και η Μικρασία εκπροσωπούνται, εξ' ημισείας από τους Μαμελούκους και τους Οθωμανούς. Οι Έλληνες είμαστε εκεί, έστω και υπόδουλοι, σκλάβοι, κωπηλάτες στις γαλλέρες. Ακόμα και η αρχαία Ρώμη, η ιταλική, θα έλεγε κανείς ότι εκπροσωπείται, από τους Βενετούς. Μόνο οι Πέρσες μου χαλάνε το συμβολισμό καθώς φαίνεται να λείπουν από το συγκεκριμένο επεισόδιο, αλλά θα τους συγχωρήσω αφού συγκρούστηκαν σε άλλες περιπτώσεις με τους πορτογάλους για την κυριαρχία στο Ορμούζ, στη Βασώρα και τον έλεγχο των περσικών στενών.
Πού έχασε το παιχνίδι η Ανατολή; Τι έδωσε στους πορτογάλους, σε έναν στολίσκο από τον Ατλαντικό, την πρωτοκαθεδρία; Μα η τεχνολογία. Η ναυτική τεχνολογία στην ανατολική Μεσόγειο και τον Ινδικό Ωκεανό λίγο προόδευσε μεταξύ... Σαλαμίνας και Diu. Τα πλοιάρια των αγαρηνών προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τα πορτογαλικά κανόνια με έμβολα, τόξα και βέλη. Οι γαλλέρες που κυριάρχησαν στη Μεσόγειο για χιλιετίες, χωρίς εκτόπισμα και με το κέντρο βάρους ψηλά, δυσκολεύονται στην άγρια ανοιχτή θάλασσα και η κατασκευή τους δεν προέβλεπε την τοποθέτηση κανονιών. Μοιραία, ο Ατλαντικός επικράτησε και επικρατεί - και, αν ισχύει ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, θα επικρατεί όσο διατηρεί την τεχνολογική πρωτοπορεία.
Παρόν στο Diu, για να επανέλθω στο θέμα αυτού του κειμένου, ήταν κι ένας 29χρονος Πορτογάλος θαλασσοπόρος, ο οποίος έμελλε να μείνει στην ιστορία ως ο άνθρωπος που οραματίστηκε και ξεκίνησε τον πρώτο περίπλου της υδρογείου. Το όνομά του, Fernão de Magalhães, ή πιο γνωστός σε μας ως Φερδινάνδος Μαγγελάνος. Κυριότερη πηγή μου για το ταξίδι του Μαγγελάνου είναι το σχετικό ιστορικό μυθιστόρημα του Γιώργου Λεονάρδου, Μαγγελάνος, Τρεις Έλληνες στο τέλος του κόσμου. Του συγγραφέα πάλι κυριότερη πηγή είναι εμφανώς το επίσημο χρονικό του συγκεκριμένου ταξιδιού, με συγγραφέα τον Antonio Pigafetta. Η αφήγηση του Λεονάρδου ακολουθεί πιστά το χρονικό, σε αρκετά σημεία μάλιστα με αυτούσια μεταφρασμένα αποσπάσματα. Ως προς τα μυθιστορηματικά στοιχεία, θα έλεγα ότι το βιβλίο δεν είναι και σπουδαίο - ειδικά αν κανείς έχει διαβάσει πρώτα το εξαιρετικό Μάρα, η Χριστιανή σουλτάνα και ως εκ τούτου έχει αυξημένες προσδοκίες.
Είναι γνωστό ότι ο πορτογάλος Μαγγελάνος μετά από περιπέτειες στην πατρίδα του, αποστάτησε στην υπηρεσία του ισπανικού στέμματος. Ξεκίνησε υπό ισπανική χορηγεία το ταξίδι που οραματίστηκε, το οποίο όμως δεν πραγματοποίησε τελικά εξ' ολοκλήρου. Άφησε την τελευταία του πνοή κάπου στις σημερινές Φιλιππίνες χτυπημένος από βέλη ιθαγενών κατά τη διάρκεια αψιμαχίας. Τον περίπλου ολοκλήρωσαν συνολικά 18 επιζήσαντες, υπό τον Juan Sebastian Elcano.
Πολύ ενδιαφέροντα είναι μερικά από τα ονόματα των επιζησάντων που έφτασαν στην Ισπανία και αναγράφονται σε σχετική αναμνηστική πλάκα σε ναό της Sanlucar de Barrameda, στις εκβολές του ποταμού Guadalquivir όπου έπιαναν τα ισπανικά ποντοπόρα πλοία που ολοκλήρωναν επιτυχημένα ταξίδια στις χώρες τις μακρινές - πριν ανέβουν το ποτάμι για τη Σεβίλλη, για το τελευταίο, θριαμβευτικό κομμάτι του ταξιδιού. Η πλάκα είναι κατασκευή του 20ου αιώνα, αλλά προφανώς αντιγράφει ονόματα πρωτότυπων αρχείων. Διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
Francisco Albo, de Axio
Miguel de Rodas, de Rodas
Nicolas de Napoles, de Napol de Romania
Miguel Sanchez de Rodas, de Rodas
Φωτογραφία της πλάκας υπάρχει στο βιβλίο του Λεονάρδου - και όχι, δεν πρόκειται για ποδοσφαιριστές!
Ας τα δούμε αυτά τα ονόματα και τα τοπωνύμια με τη σειρά. Κατά την έρευνα του Λεονάρδου, ο πλοηγός Francisco Albo ήταν Φραγκίσκος Άλμπος και ήταν από τη Χίο - ισπανοθρεμμένος φραγκοχιώτης. Δεν μπόρεσα (στα γρήγορα) να διασταυρώσω αν η λέξη Axio αποτελεί ισπανική ονομασία της Χίου. Στη γενουατική διάλεκτο αναφέρεται ως Scio που δεν είναι δα και τόσο μακρινή λέξη. Ψάχνοντας τυχαία με τη βοήθεια της θείας Google, απ' ότι φαίνεται ο άνθρωπος αυτός (που ως πλοηγός ήταν ανώτερος αξιωματικός και είχε υπεύθυνη θέση) αναφέρεται και αλλού ως χιώτης, αλλού όμως (π.χ. στο αρχικό περί Μαγγελάνου στη wikipedia) αναφέρεται ως καταγόμενος από τη Γαλικία. Ένα το κρατούμενο λοιπόν με αυτόν.
Οι δύο Miguel "de Rodas". Απ' ότι φαίνεται, κατά το Λεονάρδο επρόκειτο για ένα πρόσωπο, το Μιχάλη από τη Ρόδο. Κατά το συγγραφέα (αν θυμάμαι καλά από τότε που διάβασα το βιβλίο), ο τυχοδιώκτης αυτός μετά την επιστροφή από τον περίπλου της υδρογείου σταδιοδρόμησε στο ισπανικό ναυτικό, μέχρι που έφτασε κυβερνήτης του ισπανικού στόλου των Μολούκων. Στα γρήγορα δεν μπόρεσα να διασταυρώσω την ελληνική καταγωγή, ούτε ότι πρόκειται για ένα πρόσωπο. Το άρθρο στη wikipedia φαίνεται να πιστεύει την αναμνηστική πλάκα που αναφέρει δύο ονόματα και τους θεωρεί και τους δύο καταγόμενους από την περιοχή Rodas, πάλι της Γαλικίας.
Αυτός για του οποίου την καταγωγή δεν υπάρχει αμφιβολία είναι ο Νικόλας - ο ναυπλιώτης! Είναι γνωστό και εξ' άλλου ότι Napoli di Romagna αποκαλείται και στις διαλέκτους της ιταλικής το Ναύπλιο. Δηλαδή Νεάπολη της Ρωμανίας, σε αντιδιαστολή με τη Νεάπολη της Ιταλίας - τη Napoli, ξέρεις ποια λέω, αυτήν που δόξασαν ο Μαραντόνα και ο Καρέκα! Η Ρωμανία φυσικά είμαστε εμείς. Κατά το Λεονάρδο, ο Νικόλας μετά το μεγάλο του ταξίδι επέστρεψε στην οικογένειά του στο Ναύπλιο. Δεν γνωρίζω αν αυτή η πληροφορία αποτελεί προϊόν έρευνας ή μυθιστορηματικό στοιχείο, αλλά βεβαίως μικρή σημασία έχει αυτό.
Να σημείωσω επίσης ότι στην αναμνηστική πλάκα και ο χρονικογράφος ο Pigafetta αναφέρεται με παράξενο τρόπο, ως Antonio Lombardo (Pigafetta), natural de Bizancio, en Lombardia. Δεν έχω ιδέα τι ρόλο μπορεί να βαράει αυτό το natural de Bizancio. Ίσως πρόκειται για ανορθόγραφη αναφορά στη γεννέτηρα του χρονικογράφου, τη Vicenza.
Δυο - τρία άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία που ανέδειξε η έρευνα του Λεονάρδου και αναφέρονται στο βιβλίο αυτούσια από τις πηγές. Τα μεταφέρω όπως τα θυμάμαι, μην ανοίγω τώρα το βιβλίο να ψάχνω! Νομίζω όμως τα θυμάμαι αρκετά καλά.
Τον καιρό εκείνο υπήρχε η συνήθεια (ή ίσως και νόμος / κανονισμός) ένα ελάχιστο ποσοστό των ναυτικών που υπηρετούσαν στα ισπανικά πλοία να είναι οι ίδιοι ισπανοί. Ο Μαγγελάνος είχε δυσκολία να πετύχει αυτό το ποσοστό, διότι οι ισπανοί ναυτικοί παραήταν δεισιδαίμονες για να δεχτούν να λάβουν μέρος σε μια τέτοια αποστολή χωρίς προηγούμενο. Αναγκάστηκε λοιπόν να ναυτολογήσει τυχοδιώκτες από όλη τη ναυτοσύνη της Ευρώπης, βόρειας και νότιας. Προκειμένου να εξηγήσει αυτή την κίνηση και την παρέκκλιση από τα συνηθισμένα, χρειάστηκε να γράψει μια σχετική επιστολή στις ισπανικές αρχές. Στην επιστολή αυτή απαριθμεί τις εθνικότητες που περιλαμβάνονται στα πληρώματά του. Οι έλληνες (griegos) αναφέρονται πρώτοι - πρώτοι! Δείγμα ότι λογικά μάλλον δεν θα ήταν μόνο ένας, ούτε και δύο.
Ένα άλλο σαφές στοιχείο ελληνικής παρουσίας υπάρχει στο επίσημο χρονικό. Αναφέρεται εκεί ότι όταν η αποστολή μετά το θάνατο του Μαγγελάνου έφτασε στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Brunei, κάποιοι ναυτικοί αποφάσισαν να μείνουν εκεί. Αναφέρονται οι εθνικότητες των ναυτών αυτών και δύο ήταν έλληνες.
Να πω γενικά ότι το βιβλίο του Λεονάρδου φαίνεται να είναι προϊόν σοβαρής έρευνας, οπότε γενικά δεν έχω λόγο να αμφισβητώ πολύ τα στοιχεία που παραθέτει. Απλώς έχω το χούι να διασταυρώνω. Και έχω και το άλλο χούι, να μην έχω τυφλή εμπιστοσύνη πουθενά. Θα πω ότι μου έχει συμβεί να βρω εμφανώς λανθασμένες αναφορές σε βιβλία του Λεονάρδου, ίσως μία ή δύο φορές. Πιο χτυπητή περίπτωση, στο βιβλίο του Σοφία Παλαιολογίνα, Από το Βυζάντιο στη Ρωσία κάπου περιγράφεται η γνωστή ρώσικη σούπα μπορς, που έχει ως συστατικό τις τομάτες. Είναι όμως εγκυκλοπαιδικά γνωστό ότι οι τομάτες είναι φυτό που μας ήρθε από το Νέο Κόσμο, επομένως αδύνατο να είχαν φτάσει στην κουζίνα της Μοσχοβίας τον καιρό της Σοφίας και του Ιβάν του Γ'.
Εν πάση περιπτώσει όμως, μικρή σημασία έχουν ίσως οι λεπτομέρειες. Για τις ανάγκες τούτων δω των γραμμών, είτε ο Φραγκίσκος ήταν χιώτης είτε όχι, είτε ο Μιχάλης ήταν ροδίτης είτε γκαγιέγος, νομίζω πέρα από κάθε αμφιβολία μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι, όταν το Νοέμβρη του 1520 ο στολίσκος του Μαγγελάνου διέσχιζε το στενό που σήμερα ονομάζουμε Πορθμό του Μαγγελάνου, κάποιοι πάνω στα πλοία - λίγοι, πολλοί - ήταν συντοπίτες μας. Κάποιοι πιθανότατα σχολίαζαν τα πρωτόγνωρα για καυκάσιους θεάματα μεταξύ τους, στη δικιά μας τη λαλιά. Ποια θεάματα; Οι ιθαγενείς στο νησί νοτίως του πορθμού στη θέα των πλοίων άναβαν φωτιές, εξ' ου και το νησί ονομάστηκε Γη του Πυρός. Οι άλλοι ιθαγενείς, στη νότια απόληξη της ηπείρου βορείως του πορθμού, αγριεμένοι κι αυτοί, έκαναν θόρυβο πολύ. Η περιοχή ονομάζεται ακόμα Παταγονία αφού ο Μαγγελάνος ονόμασε τους θορυβώδεις και γιγαντόσωμους ιθαγενείς "Patagon". Δε φαίνεται να υπάρχει συμφωνία από που προέρχεται αυτό το όνομα, και μια τραβηγμένη ίσως και απίστευτη ερμηνεία / υπόθεση είναι ότι ξεσήκωσε το όνομα από τους έλληνες των πληρωμάτων του, που σχολίαζαν στη λαλιά μας για κάποιον... πάταγο! Η αποστολή συνάντησε για πρώτη φορά την ιδιαίτερη πανίδα της περιοχής, όπως το πτηνό που γνωρίζουμε σήμερα ως πιγκουΐνο του Μαγγελάνου. Και πάλι είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κάποιοι συζήτησαν για το ζώο αυτό στη δικιά μας γλώσσα - μα και στην ίδια γλώσσα που χρησιμοποιούσε δέκα αιώνες πριν ο Κοσμάς για να περιγράψει τους μονόκερους της Αφρικής και της Ινδίας... που δεν τους είχε δει παρά μόνο σε αναπαραστάσεις, αλλά του είχαν κάνει περιγραφές γνωστοί του αξιόπιστοι και το είχε διασταυρώσει, έλεγε, και στην Αγία Γραφή, οπότε δεν του απέμενε καμιά αμφιβολία ότι υπήρχαν και οι περιγραφές ήταν ακριβείς.
Δεν είναι συναρπαστικές οι εικόνες αυτές;
Θα κλείσω λοιπόν εδώ γιατί το κείμενο βγαίνει μεγάλο και το έχω στο ψυγείο κάμποσους μήνες. Σε καμία περίπτωση δεν καλύπτει το θέμα. Θα προσπαθήσω να επανέλθω το συντομότερο με κάτι διαφορετικό (συνέχεια).
Κατά καιρούς στα σχετικά διαβάσματά μου συναντώ συμπατριώτες μας που έπαιξαν κάποιο ρόλο, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό. Το βρίσκω αυτό ιδιαίτερα γοητευτικό! Αποφάσισα λοιπόν να βάλω κάτω μερικές πληροφορίες σχετικά με ό,τι θυμάμαι να έχω συναντήσει μέχρι τώρα. Δεν θα αναφερθώ σε "απόκρυφες" θεωρίες, όπως π.χ. τη θεωρία που λέει ότι ο Κολόμβος ήταν έλληνας (αν και ως γενουάτης και δεδομένου του ότι η Χίος ήταν εκείνο τον καιρό κτήση γενουατική, θεωρητικά δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να ήταν φραγκοχιώτης). Εγώ είπα να επικεντρωθώ σε ανθρώπους που αποδεδειγμένα ή με ισχυρές ενδείξεις κατάγονταν από δικά μας μέρη.
Ξεκινάω όμως όχι από κάποιον άνθρωπο, αλλά από μια ναυμαχία. Ας πάμε στο 1509, στην βορειοδυτική Ινδία, στα μέρη δηλαδή που ο φίλος μου ο Κοσμάς θα πρέπει παλιότερα να είχε επισκεφθεί, στα νερά που θα είχε πλεύσει. Η κατάσταση στις αρχές του 16ου αιώνα έχει φέρει τους Πορτογάλους πριν από άλλους ευρωπαίους στον Ινδικό Ωκεανό, με κάποιες εμπορικές / ανεφοδιαστικές (αλλά και κατά κόρον δουλεμπορικές) βάσεις ήδη κατά μήκος των ακτών της Αφρικής, της Αραβίας και αυτής τούτης της Ινδίας. Η Αραβική θάλασσα βρέχει ακτές κατά βάσιν περσικές, αν και ίσως είχαν φτάσει ήδη και οι οθωμανοί (λίγα χρόνια αργότερα επί βασιλείας του - επίκαιρου - Σουλεϊμάν έφτασαν πράγματι, και μέχρι τη Βαγδάτη). Η Ερυθρά θάλασσα υπό τον έλεγχο των Μαμελούκων της Αιγύπτου και από τις δυο ακτές. Η Ινδία υπό τον έλεγχο τοπικών μουσουλμάνων ηγεμόνων.
Ως εισαγωγικές, περιφερειακές πληροφορίες, να αναφέρω ότι οι ευρωπαίοι τό 'ριξαν στη θαλασσοπορεία αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντίνου Πόλεως το 1453, καθότι τότε συνειδητοποίησαν ότι η δυτική απόληξη των πανάρχαιων χερσαίων εμπορικών δρόμων της Ανατολής έμενε οριστικά και αμετάκλητα στα χέρια αγαρηνών. Ο μόνος τρόπος να ελέγξει η χριστιανική Ευρώπη το πλουσιοπάροχο εμπόριο των μπαχαρικών και των υπολοίπων αγαθών της Ανατολής ήταν να βρεθεί ένας θαλάσσιος δρόμος προς τις Ινδίες. Ως γνωστόν, αυτό ξεκίνησε να κάνει κι ο Κολόμβος προς δυσμάς και έπεσε στην Αμερική, ενώ οι πορτογάλοι στράφηκαν νοτιοανατολικά και πέτυχαν πρώτοι τον περίπλου της Αφρικής. Έτσι λοιπόν φτάσαμε στον 16ο αιώνα με πορτογαλική παρουσία στις ινδικές - αραβικές θάλασσες και όλα τα παράλια να ελέγχονται από τους διάφορους αγαρηνούς ηγεμόνες που έγραψα παραπάνω.
Αρκετές ναυμαχίες αναφέρονται στον ινδικό ωκεανό μεταξύ πορτογαλικών και μουσουλμανικών στόλων τα χρόνια εκείνα. Από τις πιο αποφασιστικές, που εδραίωσε την πορτογαλική παρουσία (πριν αμφισβητηθεί από τους ολλανδούς και άλλους ευρωπαίους), αναφέρεται η ναυμαχία του Diu. Στη ναυμαχία αυτή, δυο ντουζίνες πορτογαλικές καραβέλες και καράκες εκμηδένισαν κάπου διακόσιες γαλλέρες και πλοιάρια των συμπραττώντων μουσουλμανικών δυνάμεων - οθωμανών, μαμελούκων, ινδών ηγεμόνων. Αναφέρεται ότι στο πλευρό των αγαρηνών ήταν και οι βενετσιάνοι, καθώς και η Ραγκούζα. Οι δυο αυτές ναυτικές πολιτείες είχαν κοινά συμφέροντα με τους μαμελούκους κυρίως, καθώς τα μπαχαρικά της Ανατολής περνούσαν από την Αλεξάνδρια στην Αδριατική και από κει στην υπόλοιπη Ευρώπη. Με τις κινήσεις των πορτογάλων, αυτό το μονοπώλιο έσπαγε, κι έτσι στην δεδομένη στιγμή οι βενετσιάνοι βρέθηκαν στο πλευρό των μουσουλμάνων (αν και αργότερα οι πόλεμοι μεταξύ Οθωμανών και Βενετών υπήρξαν ουκ ολίγοι). Επειδή μάλιστα οι αγαρηνοί γενικώς δε σκάμπαζαν και πολλά από πλοία, θάλασσες και ναυμαχίες, αναφέρεται ότι βενετοί ναυπηγοί αποσυναρμολόγησαν βενετικές γαλλέρες στη μεσογειακή ακτή της Αιγύπτου, πέρασαν τα υλικά δια ξηράς κάπου στο σημερινό Σουέζ και επανασυναρμολόγησαν τα πλοία ώστε να πλεύσουν την Ερυθρά Θάλασσα και να φτάσουν στην Ινδία. Τα πληρώματα που κωπηλατούσαν στα πλοία των αγαρηνών; Αναφέρονται έλληνες ναυτικοί - χωρίς φυσικά να παίρνω όρκο ότι πήγαν με τη θέλησή τους! Εντύπωση, επίσης, προκαλούν οι αναφορές των πορτογαλικών πηγών στον αντίπαλο στόλο. Ο συνασπισμός οθωμανών - μαμελούκων - ινδών αναφέρεται ως "rumes", δηλαδή γλωσσολογικώς... ρωμιοί - αν και δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι αυτό οφείλεται στην παρουσία δικών μας. Μπορούν να δοθούν πολλές άλλες εξηγήσεις, με πιο προφανή ότι είναι κατάλοιπο από το προγενέστερο ομώνυμο σουλτανάτο.
Νομίζω όμως ότι μπορεί να διακρίνει κανείς έναν ενδιαφέροντα συμβολισμό σ' αυτή τη ναυμαχία. Από τη βαθιά αρχαιότητα, το κέντρο του ανθρώπινου πολιτισμού υπήρξε η ευρύτερη περιοχή από την ανατολική Μεσόγειο, τη Μικρασία, το Λεβάντε, τη Μεσοποταμία έως τα όρια της Ινδίας. Όλοι οι αρχαίοι λαοί που δημιούργησαν τις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες και, θα έλεγε κανείς, έβαλαν τα πρώτα - πρώτα θεμέλια του πολιτισμού τοποθετούνται στην περιοχή - από τους Ασσυρίους, τους Βαβυλωνίους, τους Αιγυπτίους, τους Πέρσες, τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, έως τους λιγότερο γνωστούς σ' εμάς πολιτισμούς της κοιλάδας του Ινδού. Οι γεωπολιτικές συνθήκες, οι συμμαχίες, οι θρησκείες αλλάζουν, οι πολιτισμοί εξελίσσονται και διαμορφώνονται, οι ισορροπίες δυνάμεως μετακυλίονται - αλλά πάντα η περιοχή παραμένει το κέντρο του κόσμου. Τώρα όμως συντελείται μια κοσμογονική αλλαγή. Μια δύναμη που βρέχεται από τον Ατλαντικό φέρνει τις καραβέλες της και πλήττει καίρια την αίγλη της Ανατολής, κυριαρχεί στις θάλασσές της, ελέγχει πια τα πλούτη της. Από δω και στο εξής, το κέντρο των εξελίξεων και της προόδου δεν θα είναι η ανατολική Μεσόγειος και η Μεσοποταμία, αλλά οι ακτές του βορείου Ατλαντικού. Μέχρι τις μέρες μας! Με τεράστιες αλλαγές και ανακατατάξεις (η κυριαρχία των πορτογάλων δεν κράτησε για πολλές δεκαετίες), αλλά πάντα πλέον ο βόρειος Ατλαντικός είναι το κέντρο - οι προς ανατολάς, ή, στις μέρες μας, οι προς δυσμάς ακτές του.
Είναι χαρακτηριστικό ότι όλη σχεδόν η Ανατολή εκπροσωπείται στη ναυμαχία. Οι Αιγύπτιοι είναι εκεί, με την ισλαμική - αραβική μορφή που είχαν πάρει, μέσω των Μαμελούκων. Η Μέση Ανατολή και η Μικρασία εκπροσωπούνται, εξ' ημισείας από τους Μαμελούκους και τους Οθωμανούς. Οι Έλληνες είμαστε εκεί, έστω και υπόδουλοι, σκλάβοι, κωπηλάτες στις γαλλέρες. Ακόμα και η αρχαία Ρώμη, η ιταλική, θα έλεγε κανείς ότι εκπροσωπείται, από τους Βενετούς. Μόνο οι Πέρσες μου χαλάνε το συμβολισμό καθώς φαίνεται να λείπουν από το συγκεκριμένο επεισόδιο, αλλά θα τους συγχωρήσω αφού συγκρούστηκαν σε άλλες περιπτώσεις με τους πορτογάλους για την κυριαρχία στο Ορμούζ, στη Βασώρα και τον έλεγχο των περσικών στενών.
Πού έχασε το παιχνίδι η Ανατολή; Τι έδωσε στους πορτογάλους, σε έναν στολίσκο από τον Ατλαντικό, την πρωτοκαθεδρία; Μα η τεχνολογία. Η ναυτική τεχνολογία στην ανατολική Μεσόγειο και τον Ινδικό Ωκεανό λίγο προόδευσε μεταξύ... Σαλαμίνας και Diu. Τα πλοιάρια των αγαρηνών προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τα πορτογαλικά κανόνια με έμβολα, τόξα και βέλη. Οι γαλλέρες που κυριάρχησαν στη Μεσόγειο για χιλιετίες, χωρίς εκτόπισμα και με το κέντρο βάρους ψηλά, δυσκολεύονται στην άγρια ανοιχτή θάλασσα και η κατασκευή τους δεν προέβλεπε την τοποθέτηση κανονιών. Μοιραία, ο Ατλαντικός επικράτησε και επικρατεί - και, αν ισχύει ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, θα επικρατεί όσο διατηρεί την τεχνολογική πρωτοπορεία.
Παρόν στο Diu, για να επανέλθω στο θέμα αυτού του κειμένου, ήταν κι ένας 29χρονος Πορτογάλος θαλασσοπόρος, ο οποίος έμελλε να μείνει στην ιστορία ως ο άνθρωπος που οραματίστηκε και ξεκίνησε τον πρώτο περίπλου της υδρογείου. Το όνομά του, Fernão de Magalhães, ή πιο γνωστός σε μας ως Φερδινάνδος Μαγγελάνος. Κυριότερη πηγή μου για το ταξίδι του Μαγγελάνου είναι το σχετικό ιστορικό μυθιστόρημα του Γιώργου Λεονάρδου, Μαγγελάνος, Τρεις Έλληνες στο τέλος του κόσμου. Του συγγραφέα πάλι κυριότερη πηγή είναι εμφανώς το επίσημο χρονικό του συγκεκριμένου ταξιδιού, με συγγραφέα τον Antonio Pigafetta. Η αφήγηση του Λεονάρδου ακολουθεί πιστά το χρονικό, σε αρκετά σημεία μάλιστα με αυτούσια μεταφρασμένα αποσπάσματα. Ως προς τα μυθιστορηματικά στοιχεία, θα έλεγα ότι το βιβλίο δεν είναι και σπουδαίο - ειδικά αν κανείς έχει διαβάσει πρώτα το εξαιρετικό Μάρα, η Χριστιανή σουλτάνα και ως εκ τούτου έχει αυξημένες προσδοκίες.
Είναι γνωστό ότι ο πορτογάλος Μαγγελάνος μετά από περιπέτειες στην πατρίδα του, αποστάτησε στην υπηρεσία του ισπανικού στέμματος. Ξεκίνησε υπό ισπανική χορηγεία το ταξίδι που οραματίστηκε, το οποίο όμως δεν πραγματοποίησε τελικά εξ' ολοκλήρου. Άφησε την τελευταία του πνοή κάπου στις σημερινές Φιλιππίνες χτυπημένος από βέλη ιθαγενών κατά τη διάρκεια αψιμαχίας. Τον περίπλου ολοκλήρωσαν συνολικά 18 επιζήσαντες, υπό τον Juan Sebastian Elcano.
Πολύ ενδιαφέροντα είναι μερικά από τα ονόματα των επιζησάντων που έφτασαν στην Ισπανία και αναγράφονται σε σχετική αναμνηστική πλάκα σε ναό της Sanlucar de Barrameda, στις εκβολές του ποταμού Guadalquivir όπου έπιαναν τα ισπανικά ποντοπόρα πλοία που ολοκλήρωναν επιτυχημένα ταξίδια στις χώρες τις μακρινές - πριν ανέβουν το ποτάμι για τη Σεβίλλη, για το τελευταίο, θριαμβευτικό κομμάτι του ταξιδιού. Η πλάκα είναι κατασκευή του 20ου αιώνα, αλλά προφανώς αντιγράφει ονόματα πρωτότυπων αρχείων. Διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
Francisco Albo, de Axio
Miguel de Rodas, de Rodas
Nicolas de Napoles, de Napol de Romania
Miguel Sanchez de Rodas, de Rodas
Φωτογραφία της πλάκας υπάρχει στο βιβλίο του Λεονάρδου - και όχι, δεν πρόκειται για ποδοσφαιριστές!
Ας τα δούμε αυτά τα ονόματα και τα τοπωνύμια με τη σειρά. Κατά την έρευνα του Λεονάρδου, ο πλοηγός Francisco Albo ήταν Φραγκίσκος Άλμπος και ήταν από τη Χίο - ισπανοθρεμμένος φραγκοχιώτης. Δεν μπόρεσα (στα γρήγορα) να διασταυρώσω αν η λέξη Axio αποτελεί ισπανική ονομασία της Χίου. Στη γενουατική διάλεκτο αναφέρεται ως Scio που δεν είναι δα και τόσο μακρινή λέξη. Ψάχνοντας τυχαία με τη βοήθεια της θείας Google, απ' ότι φαίνεται ο άνθρωπος αυτός (που ως πλοηγός ήταν ανώτερος αξιωματικός και είχε υπεύθυνη θέση) αναφέρεται και αλλού ως χιώτης, αλλού όμως (π.χ. στο αρχικό περί Μαγγελάνου στη wikipedia) αναφέρεται ως καταγόμενος από τη Γαλικία. Ένα το κρατούμενο λοιπόν με αυτόν.
Οι δύο Miguel "de Rodas". Απ' ότι φαίνεται, κατά το Λεονάρδο επρόκειτο για ένα πρόσωπο, το Μιχάλη από τη Ρόδο. Κατά το συγγραφέα (αν θυμάμαι καλά από τότε που διάβασα το βιβλίο), ο τυχοδιώκτης αυτός μετά την επιστροφή από τον περίπλου της υδρογείου σταδιοδρόμησε στο ισπανικό ναυτικό, μέχρι που έφτασε κυβερνήτης του ισπανικού στόλου των Μολούκων. Στα γρήγορα δεν μπόρεσα να διασταυρώσω την ελληνική καταγωγή, ούτε ότι πρόκειται για ένα πρόσωπο. Το άρθρο στη wikipedia φαίνεται να πιστεύει την αναμνηστική πλάκα που αναφέρει δύο ονόματα και τους θεωρεί και τους δύο καταγόμενους από την περιοχή Rodas, πάλι της Γαλικίας.
Αυτός για του οποίου την καταγωγή δεν υπάρχει αμφιβολία είναι ο Νικόλας - ο ναυπλιώτης! Είναι γνωστό και εξ' άλλου ότι Napoli di Romagna αποκαλείται και στις διαλέκτους της ιταλικής το Ναύπλιο. Δηλαδή Νεάπολη της Ρωμανίας, σε αντιδιαστολή με τη Νεάπολη της Ιταλίας - τη Napoli, ξέρεις ποια λέω, αυτήν που δόξασαν ο Μαραντόνα και ο Καρέκα! Η Ρωμανία φυσικά είμαστε εμείς. Κατά το Λεονάρδο, ο Νικόλας μετά το μεγάλο του ταξίδι επέστρεψε στην οικογένειά του στο Ναύπλιο. Δεν γνωρίζω αν αυτή η πληροφορία αποτελεί προϊόν έρευνας ή μυθιστορηματικό στοιχείο, αλλά βεβαίως μικρή σημασία έχει αυτό.
Να σημείωσω επίσης ότι στην αναμνηστική πλάκα και ο χρονικογράφος ο Pigafetta αναφέρεται με παράξενο τρόπο, ως Antonio Lombardo (Pigafetta), natural de Bizancio, en Lombardia. Δεν έχω ιδέα τι ρόλο μπορεί να βαράει αυτό το natural de Bizancio. Ίσως πρόκειται για ανορθόγραφη αναφορά στη γεννέτηρα του χρονικογράφου, τη Vicenza.
Δυο - τρία άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία που ανέδειξε η έρευνα του Λεονάρδου και αναφέρονται στο βιβλίο αυτούσια από τις πηγές. Τα μεταφέρω όπως τα θυμάμαι, μην ανοίγω τώρα το βιβλίο να ψάχνω! Νομίζω όμως τα θυμάμαι αρκετά καλά.
Τον καιρό εκείνο υπήρχε η συνήθεια (ή ίσως και νόμος / κανονισμός) ένα ελάχιστο ποσοστό των ναυτικών που υπηρετούσαν στα ισπανικά πλοία να είναι οι ίδιοι ισπανοί. Ο Μαγγελάνος είχε δυσκολία να πετύχει αυτό το ποσοστό, διότι οι ισπανοί ναυτικοί παραήταν δεισιδαίμονες για να δεχτούν να λάβουν μέρος σε μια τέτοια αποστολή χωρίς προηγούμενο. Αναγκάστηκε λοιπόν να ναυτολογήσει τυχοδιώκτες από όλη τη ναυτοσύνη της Ευρώπης, βόρειας και νότιας. Προκειμένου να εξηγήσει αυτή την κίνηση και την παρέκκλιση από τα συνηθισμένα, χρειάστηκε να γράψει μια σχετική επιστολή στις ισπανικές αρχές. Στην επιστολή αυτή απαριθμεί τις εθνικότητες που περιλαμβάνονται στα πληρώματά του. Οι έλληνες (griegos) αναφέρονται πρώτοι - πρώτοι! Δείγμα ότι λογικά μάλλον δεν θα ήταν μόνο ένας, ούτε και δύο.
Ένα άλλο σαφές στοιχείο ελληνικής παρουσίας υπάρχει στο επίσημο χρονικό. Αναφέρεται εκεί ότι όταν η αποστολή μετά το θάνατο του Μαγγελάνου έφτασε στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Brunei, κάποιοι ναυτικοί αποφάσισαν να μείνουν εκεί. Αναφέρονται οι εθνικότητες των ναυτών αυτών και δύο ήταν έλληνες.
Να πω γενικά ότι το βιβλίο του Λεονάρδου φαίνεται να είναι προϊόν σοβαρής έρευνας, οπότε γενικά δεν έχω λόγο να αμφισβητώ πολύ τα στοιχεία που παραθέτει. Απλώς έχω το χούι να διασταυρώνω. Και έχω και το άλλο χούι, να μην έχω τυφλή εμπιστοσύνη πουθενά. Θα πω ότι μου έχει συμβεί να βρω εμφανώς λανθασμένες αναφορές σε βιβλία του Λεονάρδου, ίσως μία ή δύο φορές. Πιο χτυπητή περίπτωση, στο βιβλίο του Σοφία Παλαιολογίνα, Από το Βυζάντιο στη Ρωσία κάπου περιγράφεται η γνωστή ρώσικη σούπα μπορς, που έχει ως συστατικό τις τομάτες. Είναι όμως εγκυκλοπαιδικά γνωστό ότι οι τομάτες είναι φυτό που μας ήρθε από το Νέο Κόσμο, επομένως αδύνατο να είχαν φτάσει στην κουζίνα της Μοσχοβίας τον καιρό της Σοφίας και του Ιβάν του Γ'.
Εν πάση περιπτώσει όμως, μικρή σημασία έχουν ίσως οι λεπτομέρειες. Για τις ανάγκες τούτων δω των γραμμών, είτε ο Φραγκίσκος ήταν χιώτης είτε όχι, είτε ο Μιχάλης ήταν ροδίτης είτε γκαγιέγος, νομίζω πέρα από κάθε αμφιβολία μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι, όταν το Νοέμβρη του 1520 ο στολίσκος του Μαγγελάνου διέσχιζε το στενό που σήμερα ονομάζουμε Πορθμό του Μαγγελάνου, κάποιοι πάνω στα πλοία - λίγοι, πολλοί - ήταν συντοπίτες μας. Κάποιοι πιθανότατα σχολίαζαν τα πρωτόγνωρα για καυκάσιους θεάματα μεταξύ τους, στη δικιά μας τη λαλιά. Ποια θεάματα; Οι ιθαγενείς στο νησί νοτίως του πορθμού στη θέα των πλοίων άναβαν φωτιές, εξ' ου και το νησί ονομάστηκε Γη του Πυρός. Οι άλλοι ιθαγενείς, στη νότια απόληξη της ηπείρου βορείως του πορθμού, αγριεμένοι κι αυτοί, έκαναν θόρυβο πολύ. Η περιοχή ονομάζεται ακόμα Παταγονία αφού ο Μαγγελάνος ονόμασε τους θορυβώδεις και γιγαντόσωμους ιθαγενείς "Patagon". Δε φαίνεται να υπάρχει συμφωνία από που προέρχεται αυτό το όνομα, και μια τραβηγμένη ίσως και απίστευτη ερμηνεία / υπόθεση είναι ότι ξεσήκωσε το όνομα από τους έλληνες των πληρωμάτων του, που σχολίαζαν στη λαλιά μας για κάποιον... πάταγο! Η αποστολή συνάντησε για πρώτη φορά την ιδιαίτερη πανίδα της περιοχής, όπως το πτηνό που γνωρίζουμε σήμερα ως πιγκουΐνο του Μαγγελάνου. Και πάλι είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κάποιοι συζήτησαν για το ζώο αυτό στη δικιά μας γλώσσα - μα και στην ίδια γλώσσα που χρησιμοποιούσε δέκα αιώνες πριν ο Κοσμάς για να περιγράψει τους μονόκερους της Αφρικής και της Ινδίας... που δεν τους είχε δει παρά μόνο σε αναπαραστάσεις, αλλά του είχαν κάνει περιγραφές γνωστοί του αξιόπιστοι και το είχε διασταυρώσει, έλεγε, και στην Αγία Γραφή, οπότε δεν του απέμενε καμιά αμφιβολία ότι υπήρχαν και οι περιγραφές ήταν ακριβείς.
Δεν είναι συναρπαστικές οι εικόνες αυτές;
Θα κλείσω λοιπόν εδώ γιατί το κείμενο βγαίνει μεγάλο και το έχω στο ψυγείο κάμποσους μήνες. Σε καμία περίπτωση δεν καλύπτει το θέμα. Θα προσπαθήσω να επανέλθω το συντομότερο με κάτι διαφορετικό (συνέχεια).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου