Κατόπιν εορτής και με αρκετή καθυστέρηση, λόγω απουσίας αλλά και ρούχλας.
Ξεκινώ με κάτι θεμελιώδες. Πολλοί μιλούν χρόνια τώρα για κάποιο "έλλειμμα δημοκρατίας" στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στις τελευταίες ευρωεκλογές για πρώτη φορά οι υποψήφιοι για τη θέση του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ήταν γνωστοί εκ των προτέρων και προταθέντες από τα "ευρωπαϊκά κόμματα". Υποτίθεται ότι αυτό ήταν ένα βήμα προς την κατεύθυνση της "εμβάθυνσης της δημοκρατίας" σε επίπεδο Βρυξελλών. Γρήγορα όμως έγινε σαφές ότι η σχετική ρητορική δεν "πούλησε" και ως εκ τούτου εγκαταλείφθηκε, από όλους πλην των πλέον ψυχοπαθών.
Σημείωση: λατρεύω τους ευφημισμούς. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, π.χ., το 1967-74 και στην Ελλάδα είχαμε "έλλειμμα δημοκρατίας". Είχαμε, δεν είχαμε; Όταν, όμως, ορίζεις ένα έλλειμμα, θα πρέπει για λόγους πληρότητας να εξηγήσεις ποιος καλύπτει αυτό το έλλειμμα! Το 1967-74, το έλλειμμα στην Ελλάδα το κάλυπτε ένα "περίσσευμα δικτατορίας". Στην σημερινή ΕΕ, ποιος το καλύπτει; Ίσως η γραφειοκρατία, ίσως τα λόμπυ. Δεν είμαστε σε θέση καν να διακρίνουμε.
Προχωρώ. Και για τις ανάγκες αυτού του κειμένου, αφήνω στην άκρη την "αλλουνού Κοντογιώργη" συζήτηση κατά πόσο το νεωτερικό κοινοβουλευτικό σύστημα αποτελεί δημοκρατία. Δέχομαι, δηλαδή, συμβατικά μιλώντας, εδώ να το αναφέρω ως / σαν δημοκρατία. Παρατηρώ, όμως, ότι πριν ακόμα φτάσει κανείς να εξετάσει αν και κατά πόσο "κρατεί ο Δήμος" θα πρέπει πρώτα να υφίσταται ο Δήμος!
Υφίσταται "ευρωπαϊκός δήμος";
Κατ' αρχήν, τι νοείται δήμος; Καλή ερώτηση. Σε παλιότερη ανάρτηση που μου λέγατε ότι σας άρεσε, είχα πιθανολογήσει πως τα γεγονότα του Σικελικού Εσπερινού σηματοδοτούν την πρώτη φορά στην ιστορία της δυτικής Ευρώπης που μια ομάδα ανθρώπων (εν προκειμένω οι σικελοί) συνέρχονται εν ελευθερία και συγκροτούν συλλογικό υποκείμενο. Δήμο, θα έλεγε κανείς - και η συνείδηση αυτού, το έθνος. Αξίζει και μια αναφορά στον αγγλικό όρο body politic, αλλά να μην επιμένω πολύ στον αναλυτικό ορισμό του θέματος. Σε κάποιο σχόλιο αναγνώστη σε προ μηνών ανάρτηση του Ινφογνώμονα σχετική με την προσφυγική κρίση, αναφέρθηκε πως το κάθε κράτος - μέλος της Ένωσης κοιτάει το συμφέρον του και μόνο. "Δεν θα λειτουργήσει αυτό το πράγμα αν δεν είναι έτοιμος ο έλληνας να τα χαλάσει με το ρώσο για την Εσθονία και δεν πονέσει ο ούγγρος το Αιγαίο" - παραφράζω από μνήμης διατηρώντας το νόημα.
Αφήνω στην άκρη το "να τα χαλάσει ο έλληνας με το ρώσο για την Εσθονία". Δεν μπορείς στον τόπο μας να κάνεις ορθολογική συζήτηση περί Ρωσίας. Οι μισοί είναι ρωσολάτρες και οι άλλοι μισοί ρωσοφοβικοί (κατά τα αραχνοφοβικοί, κλειστοφοβικοί, αγοραφοβικοί, υψοφοβικοί κλπ.). Αλλά το ότι ο ούγγρος δεν πονάει το Αιγαίο, το ότι ο γερμανός δεν θα έρθει σε προστριβή με τον τούρκο για 250 βραχονησίδες, ούτε θα του πούνε ποτέ τίποτα του Αβέρωφ τα κανόνια, ο Κανάρης κι η Μπουμπουλίνα. Το γεγονός ότι όλα τα κράτη - μέλη όντως κοιτούν μόνο το δικό τους συμφέρον (...εκτός από την Ελλάδα, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία) και το γεγονός ότι αυτό το θεωρούμε απολύτως φυσικό. Το γεγονός ότι εν έτει 1980 μπήκαμε στην τότε ΕΟΚ διατρανώνοντας ότι διασφαλίζουμε τα σύνορά μας από την (ΝΑΤΟϊκώς σύμμαχο, λέει...) Τουρκία... και εν έτει 2015 βρεθήκαμε δακτυλοδεικτούμενοι γιατί δεν μπορούσαμε να διαφυλάξουμε αυτά τα ίδια τα εν λόγω σύνορα... αδίκως δακτυλοδεικτούμενοι; δικαίως, θα σου πω, αλλά φαντάζεσαι ποτέ το Βέρμοντ να τα βάζει με την Αριζόνα για τυχόν δυσκολίες της τελευταίας να ελέγξει τα σύνορα από διείσδυση λαθρομεταναστών; Ή μήπως θα θεωρούσες φυσικό και θεμιτό ο μεσσήνιος να αδιαφορεί για τη Θράκη και ο ροδίτης για τα περί Τσαμουριάς των Αλβανών;
Προφανώς η απάντηση στα δύο τελευταία ερωτήματα είναι όχι και όχι και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι κάτοικοι του Βέρμοντ και της Αριζόνας λογίζονται ανήκοντες στο ίδιο body politic, το αμερικανικό. Αντίστοιχα, ο μεσσήνιος, ο εβρίτης, ο ροδίτης κι ο θεσπρωτός στο ελληνικό. Από τη στιγμή όμως που ο γερμανός, ο έλληνας και ο ούγγρος λογίζεται προφανές ότι κοιτούν ο καθένας τα δικά του συμφέροντα, έπεται ότι δεν υφίσταται κάποιο body politic που να τους περιλαμβάνει. Ακόμα και "η αρχή της αλληλεγγύης" για την οποία ωρύονται οι συριζαίοι, εξ' ορισμού αυτό αποδεικνύει: "εγγύη" προς αλλήλους, του ενός προς τον άλλο!
Δεν υπάρχει, επομένως, "ευρωπαϊκός δήμος", ή ας πούμε δεν υπάρχει ακόμα. Μέχρι να υπάρξει, εάν υπάρξει, είναι άτοπο να μιλάμε για "ευρωπαϊκή δημοκρατία" χωρίς να είμαστε ψυχοπαθείς, ανεξάρτητα από τυχόν θεσμικές διευθετήσεις σε επίπεδο διοίκησης Βρυξελλών. Είναι απολύτως δεδομένο ότι θα υπάρχει πλήρες "έλλειμμα δημοκρατίας" όσο υπάρχει πλήρης "έλλειψη δήμου".
Συνεχίζοντας και απλά μιλώντας: ένα ποσοστό Χ% της νομοθεσίας κάθε κράτους - μέλους προέρχεται κατευθείαν από τις Βρυξέλλες. Πόσο είναι το Χ, αυτό εξαρτάται από ποιόν θα ρωτήσεις! Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης εκστρατείας πριν το βρετανικό δημοψήφισμα, η παράταξη του Brexit το ανέβαζε, για την περίπτωση της Βρετανίας, δεν θυμάμαι, ίσως και στο 80, ενώ αυτή του Bremain το κατέβαζε στο 30, 40. Το BBC σε μια έρευνα θυμάμαι να το είχε βγάλει κάπου ανάμεσα.
Όσο και να είναι πάντως αυτό το "άγνωστο Χ", είναι μια σημαντική σειρά νόμων που επηρρεάζουν τη ζωή των πολιτών, και οι οποίοι έρχονται από όργανα τα οποία δεν λογοδοτούν σε δήμο - και δεν θα καταστεί δυνατό να λογοδοτήσουν, όσες θεσμικές μεταρρυθμίσεις και να γίνουν (που ούτε και τέτοιες άλλωστε γίνονται), από τη στιγμή που δεν υφίσταται ο δήμος στον οποίο θα λογοδοτούσαν. Σημειωτέον δε ότι το όποιο Χ δεν έχει και κανένα άνω όριο εγγυημένο από πουθενά...
Η Βρετανία υπήρξε η πρώτη "φιλελεύθερη δημοκρατία" της εποχής μας. Οι πολίτες της είχαν την αίσθηση (ή και ψευδαίσθηση, αδιάφορο για εδώ!) ότι αλλάζοντας τους κυβερνώντες και τους βουλευτές μπορούν να καθορίσουν την κατεύθυνση στην οποία θα κινηθούν οι νόμοι και οι πολιτικές του τόπου τους. Προφανώς, παραμένοντας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποδέχονται ότι χάνουν έστω και τη θεωρητική συγκεκριμένη ικανότητα, τουλάχιστον κατά Χ%, όπου μάλιστα Χ μεταβλητό με το χρόνο και μη εγγυημένο! Αυτό το λέμε "απώλεια εθνικής κυριαρχίας", αλλά θέλησα να το κάνω έτσι λιανά παρά να το πετάξω σαν γνωστό όρο, για να καταδειχτεί ότι δεν κρύβεται τίποτα εθνικιστικό ή ακροδεξιό από πίσω!
Επιπλέον, οι βρετανοί είναι λαός με υψηλό επίπεδο εθνικής αυτοπεποίθησης. Ορθώς, εσφαλμένως (όπως στο ποδόσφαιρο!), δικαιολογημένως, αδικαιολογήτως, καλώς, κακώς - αδιάφορο για εδώ! Κουβέντες του τύπου "να μας κυβερνήσουν οι ευρωπαίοι ώστε να ασχοληθούμε με τα ουσιώδη" δε νομίζω ότι περνάνε εκεί, ούτε ως "χαρισματικά παιχνιδιάρικες φράσεις"!
Από τα παραπάνω, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει και τόσο πολύ το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. Το τι θα γίνει τελικά, άγνωστο. Εδώ είμαστε να το δούμε. Προς το παρόν, επισήμως "Brexit means Brexit". Και αν τυχόν καταρρεύσει η συμφωνία της ΕΕ με την Τουρκία για το προσφυγικό όπως εκφράζονται φόβοι, μήπως προκύψουν και άλλες εξελίξεις αλλού, που δεν διακρίνονται αυτή τη στιγμή.
Ασφαλώς, σε έναν τόπο όπως ο δικός μας όπου έχουμε απωλέσει προ πολλού την ψευδαίσθηση ότι δια των εκλογών μπορούμε να αλλάξουμε κάποια κατεύθυνση. Και επιπλέον, παρά τις μεγαλοστομίες, οι νεοέλληνες έχουμε πολύ χαμηλό επίπεδο εθνικής αυτοπεποίθησης (για την ακρίβεια: η ανάγκη για μεγαλοστομίες αποδεικνύει ακριβώς το χαμηλό του επιπέδου εθνικής αυτοπεποίθησης). Σε έναν τέτοιο τόπο, λοιπόν (καλώς ή κακώς, δεν παίρνω θέση), οι ισορροπίες είναι αρκετά διαφορετικές.
Μετά την ανακοίνωση, λοιπόν, των αποτελεσμάτων του βρετανικού δημοψηφίσματος, μάς προέκυψε η είδηση ότι υφίσταται πρόταση βρετανών πολιτών στην ιστοσελίδα του κοινοβουλίου τους, σύμφωνα με την οποία το δημοψήφισμα θα εθεωρείτο έγγυρο εάν η συμμετοχή ξεπερνούσε το 75% και η πλειοψηφούσα άποψη το 60%. Αλλοιώς, λέει, θα έπρεπε να επαναληφθεί. Ασφαλώς δεν είναι παράξενο ούτε ανήκουστο να τίθενται τέτοιες προδιαγραφές αυξημένης πλειοψηφίας προκειμένου για εκλογικές διαδικασίες όπου διακυβεύονται κεφαλαιώδη ζητήματα - ώστε να αποφευχθεί η περίπτωση της ευκαιριακής, οριακής πλειοψηφίας. Αυτό που δεν γίνεται σε σοβαρό κράτος είναι τέτοιες προδιαγραφές να τεθούν εκ των υστέρων. Εδώ λοιπόν έχουμε δύο στοιχεία. Το πρώτο, φαίνεται πώς πράγματι βρέθηκαν εκατοντάδες χιλιάδων βρετανών ψηφοφόρων που το υπέγραψαν. Το δεύτερο, έγινε πρώτο θέμα στα ελληνικά κανάλια... Το πρώτο δείχνει ότι τελικά δεν είναι, φαίνεται, μόνο οι έλληνες ψηφοφόροι για τα πανηγύρια. Το δεύτερο δείχνει ότι τελικά είναι, φαίνεται, μόνο οι έλληνες δημοσιογράφοι τόσο πολύ για τα πανηγύρια... Έπαιξε έντονα το θέμα σε όλα τα κανάλια σαν τελευταία ελπίδα, λέει, να ανατραπεί το αποτέλεσμα. Σε όλα τα κανάλια, αλλά δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω τον κύριο Σκάλκο της ΕΡΤ, γιατί κόντεψα να σπάσω την τηλεόραση μ' αυτά που έλεγε... Δηλαδή ούτε που τους περνούσε από το μυαλό, οφείλουμε να συμπεράνουμε, ότι με μια τέτοια αφελή διάταξη, θα μποϋκόταραν οι οπαδοί του Brexit το επόμενο δημοψήφισμα και θα έπρεπε να επαναληφθεί κι αυτό.
Ο κύριος Γιούνκερ λίγες μέρες μετά δήλωσε ότι τα δημοψηφίσματα δεν είναι κατάλληλη μέθοδος για να λαμβάνονται τέτοιας σημασίας αποφάσεις (στην πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβία όμως ήταν, ε...) και ο κύριος Σταύρος Λυγερός εξέφρασε την ανησυχία του για τη δήλωση αυτή. Εκφράζω κι εγώ τη βαθιά ανησυχία μου, όχι τόσο για τη δήλωση αυτή καθ' αυτή, όσο γιατί φοβάμαι ότι έχουν κάνει έτσι την πολιτική και την οικονομία, που σα να έχει δίκιο ο Γιούνκερ! Και όχι μόνο αυτό, αλλά μήπως ισχύει και για τις εκλογές κάτι ανάλογο! Αφήνω, όμως, εδώ αυτό το νήμα της σκέψης και δεν το πάω παραπέρα.
Επανέρχομαι στα περί "δήμου" που έγραφα παραπάνω, μου φαίνονται πιο ελκυστικά για παιχνίδια του μυαλού. Πόσο πιθανό είναι να δημιουργηθεί ένας "ευρωπαϊκός δήμος" συν τω χρόνω, με φυσικές διαδικασίες; Βλέποντας την ήπειρό μας, με τις βαθειά ριζωμένες πολιτισμικές, γλωσσικές, ιστορικές και άλλες διαφορές, θα έλεγε κανείς, πολύ πολύ μα πάρα πολύ απίθανο! Δε χρειάζονται τρομερές αναλύσεις: τετρακόσια χρόνια μετά την ένωση των θρόνων Σκωτίας και Αγγλίας, και μετά από αιώνες κοινής αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας, και παρά την κοινή γλώσσα, ακόμα αμφισβητείται συχνά και έντονα κατά πόσο οι δύο λαοί αποτελούν ένα body politic, ή μήπως οι σκωτσέζοι αποτελούν ξεχωριστό (και άρα θα έπρεπε, π.χ., ίσως να μη δεσμεύονται από το βρετανικό δημοψήφισμα αλλά να παραμείνουν στην ΕΕ ως ανεξάρτητο κράτος, όπως είναι έτοιμοι να δεχτούν μάλιστα οι πλέον ψυχοπαθείς εκ των βέλγων). Ακόμα: πεντακόσια χρόνια και βάλε μετά το γάμο των Καθολικών Μοναρχών που ένωσε τις κτίσεις της Καστίλλης και της Αραγωνίας, οι καταλανοί (αραγωνέζοι) μιλούν για ανεξαρτησία. Άρα λοιπόν, αν η Βρετανία και η Ισπανία είναι αμφισβητήσιμο σε πιο βαθμό πέτυχαν την ένωση των (δύο - τριών, γειτονικών, συγγενικών, ομόθρησκων) λαών τους σε ενιαία ταυτότητα - δήμο - πολιτικό σώμα, τι ελπίδες μπορεί να έχει η βαβελώδης Ευρώπη των 28 ή 27 ετερόκλητων; Εμφανώς ελάχιστες, αλλά αυτό αφορά τις φυσικές διαδικασίες, το τονίζω...
Ας πάμε 100 χρόνια μπροστά και ας υποθέσουμε ότι, π.χ., στο Μιλάνο γνωρίζουμε τον... Γιαν. Ο Γιαν έχει τον ένα παππού εσθονό και τον άλλο έλληνα. Οι γιαγιάδες του, η μία πορτογαλέζα και η δεύτερη τσέχα. Είπαμε, τον γνωρίσαμε στο Μιλάνο, εδώ μεγάλωσε και μη με ρωτάς τι γλώσσα μιλάει για φυσική του.
Ο Γιαν πιθανότατα αισθάνεται ευρωπαίος, ελλείψει άλλης επιλογής ταυτότητας! Μια κρίσιμη μάζα από τέτοιους Γιαν θα συνιστούσε ευρωπαϊκό δήμο. Ίσως θα απαιτούνταν 3-4 συνεχόμενες "γενιές Εράσμους" για να γίνει αυτό. Θυμάμαι όταν μου έλεγες για εκείνη την αίτηση που είχες κάνει για ευρωπαϊκή χρηματοδότηση ερευνητικής εργασίας και σε κόψανε διότι η προτεινόμενη δουλειά "δεν προωθούσε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση". Εσύ βρέθηκες στον αγγλοσαξωνικό χώρο όπου έχεις παραμείνει έκτοτε και η Ευρώπη αναρωτιέται γιατί και η έρευνά της χάνει σε ανταγωνιστικότητα... Απλούστατα, γιατί σε αρκετές περιπτώσεις αντί να χρηματοδοτηθεί έρευνα ποιότητας, διοχετεύονταν κονδύλια με κύριο μέλημα να δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα γεννήσουν τους παππούδες του... Γιαν.
Για να πετύχει, βέβαια, αυτό το κόλπο, θα έπρεπε να μεσολαβήσουν δεκαετίες σταθερότητας, χωρίς μεγάλες κρίσεις. Οι κρίσεις που δεν απεφεύχθησαν ήταν και είναι έντονες και αμφισβητούν το οικοδόμημα. Η (πρώτη) γενιά του Εράσμους σε πολλές χώρες παρουσιάζει σημαντικά ποσοστά ευρωσκεπτικισμού. Μα καλά, το 1992 που υπεγράφη η Συνθήκη του Μάαστριχτ δεν κατάλαβε κανείς ότι θα υπήρχαν δυσκολίες, θα υπήρχαν κρίσεις; Να σου πω τι σκέφτομαι. Κατ' αρχήν, το 1992 η ατμόσφαιρα σε όλο τον κόσμο ήταν πανηγυρική. Μόλις είχε πέσει ο κομμουνισμός και κανείς δεν έβλεπε τι θα μπορούσε να πάει στραβά στον υπέροχο κόσμο που ανέτελε. Λίγα μυρμήγκια μένανε να πατηθούνε, μια Γιουγκοσλαβία, ένας Σαντάμ Χουσεΐν που τότε άλλωστε η παραμονή του ακόμα εξυπηρετούσε. Κανείς δεν φανταζόταν Μπιν Λάντεν ικανό να πλήξει επί δυτικού εδάφους, 9/11, κανείς δε φανταζόταν ούτε dotcom crisis ούτε Lehman Brothers. Ο υπέροχος κόσμος της παγκοσμιοποίησης ερχόταν ολοταχώς, και μόνο κάποιοι φώναζαν - φώναζαν μάλιστα συνήθως λάθος πράματα για λάθος λόγους και με λάθος τρόπο - και με λάθος κίνητρο, συχνά. Το 1992 ήταν που βγήκε και το βιβλίο του Φράνσις Φουκουγιάμα περί τέλους της Ιστορίας, ενδεικτικό κι αυτό της όλης ατμόσφαιρας θριάμβου της εποχής.
Δεν αποκλείω, λοιπόν, μέσα σ' αυτό το κλίμα, πολλοί να πίστεψαν πράγματι ότι οι κρίσεις, τα προβλήματα, οι οξύνσεις, οι εξάρσεις ήταν θέματα του παρελθόντος για την ανθρωπότητα - τουλάχιστον για τη "δυτική" ανθρωπότητα. Και ίσως το μόνο ζητούμενο πια να ήταν να φέρουμε και την υπόλοιπη ανθρωπότητα στο "μαντρί".
Μια άλλη οπτική: θα έχεις δει κι εσύ που έχεις δουλέψει στην παραγωγή στην Ευρώπη πόσο ευθυνόφοβοι είναι οι άνθρωποι. Συχνά όταν ξεκινούσαμε μια καινούρια δουλειά είχα την εντύπωση ότι ολονών η πρώτη προτεραιότητα ήταν, αν αυτό αποτύχει, να έχουν βρεθεί σε τέτοια θέση ώστε να μην μπορούν να κατηγορηθούν αυτοί. Δεύτερη προτεραιότητα να πετύχει η δουλειά! Ίσως κάτι τέτοιο έγινε κι εδώ, πάμε μπροστά όλοι μαζί, ό,τι πετύχουμε έχει καλώς, αλλά τώρα που βρήκαμε τα σκούρα, φταίνε για όλα οι έλληνες...
Και τι βλέπω λοιπόν τώρα εγώ να γίνεται; Τι να δω; Νομίζω είμαστε σε μια κατάσταση όπου λίγοι πια πιστεύουν στο "ευρωπαϊκό όνειρο", αλλά πολλοί φοβούνται το κόστος της απομάκρυνσης / διάλυσης. Κόστος οικονομικό, που θα αντανακλάται στο επίπεδο διαβίωσης, αλλά και κόστος πολιτικό / γεωπολιτικό. Εύλογες οι ανησυχίες, ασφαλώς τις συμμερίζομαι κι εγώ. Η πιθανότητα σταδιακής διάλυσης του όλου εγχειρήματος τα προσεχή χρόνια υφίσταται - και στην περίπτωση αυτή το Brexit ίσως αποτελέσει συμβολικώς το ανάλογο της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου.
Η πιθανότητα "ιστορικώς σύντομα" κάποιοι από τους ευρωπαϊκούς λαούς - οι πιο κοντινοί γεωγραφικά και πολιτισμικά, και με συμβατά συμφέροντα και γεωπολιτικές συνθήκες - να αφομοιωθούν / απορροφηθούν σε κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα / δήμο (έστω και "επιφανειακά", όπως παραπάνω οι βρετανοί και οι ισπανοί μέσα στις υπάρχουσες χώρες τους), επίσης υφίσταται. Οι υπόλοιποι τι θα γίνουν; Ή θα αποχωρήσουν ή θα παραμείνουν ως υποτελείς, με την τελευταία λέξη να μπορεί να πάρει ένα σωρό διαφορετικές κλασσικές ή μεταμοντέρνες μορφές.
Για την πληρότητα, ας δώσω και μια "ευρωπαϊκώς αισιόδοξη" νότα. Το 2002 το καλοκαίρι βρέθηκα στη Νέα Ορλεάνη, σε ένα συνέδριο. Θυμάμαι πως σε ένα γεύμα βρέθηκα δίπλα με έναν αμερικάνο μηχανικό, νέο σε ηλικία και συμπαθέστατο. Πιάσαμε την κουβέντα περί ανέμων και υδάτων, και διαπίστωσα ότι ήταν ο πρώτος (και μοναδικός ακόμα σήμερα) αμερικάνος που είχα γνωρίσει ο οποίος ήξερε πώς δούλευε η Ευρώπη. Για παράδειγμα, δε γούρλωσε τα μάτια του όταν του είπα ότι μπορούσα ως ευρωπαίος πολίτης να δουλέψω οπουδήποτε μέσα στην ΕΕ, χωρίς άδειες παραμονής και εργασίας κλπ. Το ήξερε ήδη. Συζητήσαμε και για τις δυσλειτουργίες του συστήματος, και έκανε ένα σχόλιο που ακόμα θυμάμαι: "μην ανησυχείς, κι εμάς εδώ μας πήρε πάνω από 100 χρόνια να φτιάξουμε μια σοβαρή ένωση".
Αν τα πράγματα δε φαίνονται ρόδινα για την ΕΕ σήμερα, κάπου εξήντα χρόνια μετά τη Συνθήκη της Ρώμης, σκέψου πόσο λιγότερο ρόδινα θα φαίνονταν το 1861-65 για τις ΗΠΑ, λιγότερο από 100 χρόνια μετά την ανεξαρτησία τους. Προφανώς οι διαφορές είναι κεφαλαιώδεις, αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί και η περίπτωση σε 150 χρόνια από σήμερα να υπάρχουν ευρωπαίοι που θα κοιτούν το δημοψήφισμα στη Βρετανία και τον ευρωσκεπτικισμό που κόντεψε να διαλύσει την ένωση με τα μάτια του πολίτη που μελετά την ιστορία της χώρας του, με τα μάτια αντίστοιχα με του σημερινού αμερικάνου που μελετά το 1861-65.
Και πώς θα έχει προκύψει "ευρωπαϊκός δήμος"; Ξέρω κι εγώ; Κάπως.
Και όλα τα παραπάνω, βέβαια, αγνοούν τον παράγοντα δημογραφική παρακμή / αλλοίωση των ευρωπαϊκών πληθυσμών και την οξυμένη ισλαμική τρομοκρατία επί ευρωπαϊκού εδάφους. Ε, δεν μπορώ να τα περιλάβω όλα σε ένα κείμενο!
Κλείνω: σε συναισθηματικό επίπεδο χάρηκα με την επικράτηση του Brexit. Γενικά, αν δεν το έχεις καταλάβει ακόμα, προτιμάω πάντα το τζέρτζελο και το μπάχαλο από την ησυχία και τη σταθερότητα. Ήταν δε απολαυστικό να βλέπεις στην τηλεόραση έλληνες και ξένους συστημικούς πολιτικούς και δημοσιογράφους να μην ξέρουν πια πού τους πάνε τα τέσσερα.
Ξεκινώ με κάτι θεμελιώδες. Πολλοί μιλούν χρόνια τώρα για κάποιο "έλλειμμα δημοκρατίας" στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στις τελευταίες ευρωεκλογές για πρώτη φορά οι υποψήφιοι για τη θέση του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ήταν γνωστοί εκ των προτέρων και προταθέντες από τα "ευρωπαϊκά κόμματα". Υποτίθεται ότι αυτό ήταν ένα βήμα προς την κατεύθυνση της "εμβάθυνσης της δημοκρατίας" σε επίπεδο Βρυξελλών. Γρήγορα όμως έγινε σαφές ότι η σχετική ρητορική δεν "πούλησε" και ως εκ τούτου εγκαταλείφθηκε, από όλους πλην των πλέον ψυχοπαθών.
Σημείωση: λατρεύω τους ευφημισμούς. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, π.χ., το 1967-74 και στην Ελλάδα είχαμε "έλλειμμα δημοκρατίας". Είχαμε, δεν είχαμε; Όταν, όμως, ορίζεις ένα έλλειμμα, θα πρέπει για λόγους πληρότητας να εξηγήσεις ποιος καλύπτει αυτό το έλλειμμα! Το 1967-74, το έλλειμμα στην Ελλάδα το κάλυπτε ένα "περίσσευμα δικτατορίας". Στην σημερινή ΕΕ, ποιος το καλύπτει; Ίσως η γραφειοκρατία, ίσως τα λόμπυ. Δεν είμαστε σε θέση καν να διακρίνουμε.
Προχωρώ. Και για τις ανάγκες αυτού του κειμένου, αφήνω στην άκρη την "αλλουνού Κοντογιώργη" συζήτηση κατά πόσο το νεωτερικό κοινοβουλευτικό σύστημα αποτελεί δημοκρατία. Δέχομαι, δηλαδή, συμβατικά μιλώντας, εδώ να το αναφέρω ως / σαν δημοκρατία. Παρατηρώ, όμως, ότι πριν ακόμα φτάσει κανείς να εξετάσει αν και κατά πόσο "κρατεί ο Δήμος" θα πρέπει πρώτα να υφίσταται ο Δήμος!
Υφίσταται "ευρωπαϊκός δήμος";
Κατ' αρχήν, τι νοείται δήμος; Καλή ερώτηση. Σε παλιότερη ανάρτηση που μου λέγατε ότι σας άρεσε, είχα πιθανολογήσει πως τα γεγονότα του Σικελικού Εσπερινού σηματοδοτούν την πρώτη φορά στην ιστορία της δυτικής Ευρώπης που μια ομάδα ανθρώπων (εν προκειμένω οι σικελοί) συνέρχονται εν ελευθερία και συγκροτούν συλλογικό υποκείμενο. Δήμο, θα έλεγε κανείς - και η συνείδηση αυτού, το έθνος. Αξίζει και μια αναφορά στον αγγλικό όρο body politic, αλλά να μην επιμένω πολύ στον αναλυτικό ορισμό του θέματος. Σε κάποιο σχόλιο αναγνώστη σε προ μηνών ανάρτηση του Ινφογνώμονα σχετική με την προσφυγική κρίση, αναφέρθηκε πως το κάθε κράτος - μέλος της Ένωσης κοιτάει το συμφέρον του και μόνο. "Δεν θα λειτουργήσει αυτό το πράγμα αν δεν είναι έτοιμος ο έλληνας να τα χαλάσει με το ρώσο για την Εσθονία και δεν πονέσει ο ούγγρος το Αιγαίο" - παραφράζω από μνήμης διατηρώντας το νόημα.
Αφήνω στην άκρη το "να τα χαλάσει ο έλληνας με το ρώσο για την Εσθονία". Δεν μπορείς στον τόπο μας να κάνεις ορθολογική συζήτηση περί Ρωσίας. Οι μισοί είναι ρωσολάτρες και οι άλλοι μισοί ρωσοφοβικοί (κατά τα αραχνοφοβικοί, κλειστοφοβικοί, αγοραφοβικοί, υψοφοβικοί κλπ.). Αλλά το ότι ο ούγγρος δεν πονάει το Αιγαίο, το ότι ο γερμανός δεν θα έρθει σε προστριβή με τον τούρκο για 250 βραχονησίδες, ούτε θα του πούνε ποτέ τίποτα του Αβέρωφ τα κανόνια, ο Κανάρης κι η Μπουμπουλίνα. Το γεγονός ότι όλα τα κράτη - μέλη όντως κοιτούν μόνο το δικό τους συμφέρον (...εκτός από την Ελλάδα, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία) και το γεγονός ότι αυτό το θεωρούμε απολύτως φυσικό. Το γεγονός ότι εν έτει 1980 μπήκαμε στην τότε ΕΟΚ διατρανώνοντας ότι διασφαλίζουμε τα σύνορά μας από την (ΝΑΤΟϊκώς σύμμαχο, λέει...) Τουρκία... και εν έτει 2015 βρεθήκαμε δακτυλοδεικτούμενοι γιατί δεν μπορούσαμε να διαφυλάξουμε αυτά τα ίδια τα εν λόγω σύνορα... αδίκως δακτυλοδεικτούμενοι; δικαίως, θα σου πω, αλλά φαντάζεσαι ποτέ το Βέρμοντ να τα βάζει με την Αριζόνα για τυχόν δυσκολίες της τελευταίας να ελέγξει τα σύνορα από διείσδυση λαθρομεταναστών; Ή μήπως θα θεωρούσες φυσικό και θεμιτό ο μεσσήνιος να αδιαφορεί για τη Θράκη και ο ροδίτης για τα περί Τσαμουριάς των Αλβανών;
Προφανώς η απάντηση στα δύο τελευταία ερωτήματα είναι όχι και όχι και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι κάτοικοι του Βέρμοντ και της Αριζόνας λογίζονται ανήκοντες στο ίδιο body politic, το αμερικανικό. Αντίστοιχα, ο μεσσήνιος, ο εβρίτης, ο ροδίτης κι ο θεσπρωτός στο ελληνικό. Από τη στιγμή όμως που ο γερμανός, ο έλληνας και ο ούγγρος λογίζεται προφανές ότι κοιτούν ο καθένας τα δικά του συμφέροντα, έπεται ότι δεν υφίσταται κάποιο body politic που να τους περιλαμβάνει. Ακόμα και "η αρχή της αλληλεγγύης" για την οποία ωρύονται οι συριζαίοι, εξ' ορισμού αυτό αποδεικνύει: "εγγύη" προς αλλήλους, του ενός προς τον άλλο!
Δεν υπάρχει, επομένως, "ευρωπαϊκός δήμος", ή ας πούμε δεν υπάρχει ακόμα. Μέχρι να υπάρξει, εάν υπάρξει, είναι άτοπο να μιλάμε για "ευρωπαϊκή δημοκρατία" χωρίς να είμαστε ψυχοπαθείς, ανεξάρτητα από τυχόν θεσμικές διευθετήσεις σε επίπεδο διοίκησης Βρυξελλών. Είναι απολύτως δεδομένο ότι θα υπάρχει πλήρες "έλλειμμα δημοκρατίας" όσο υπάρχει πλήρης "έλλειψη δήμου".
Συνεχίζοντας και απλά μιλώντας: ένα ποσοστό Χ% της νομοθεσίας κάθε κράτους - μέλους προέρχεται κατευθείαν από τις Βρυξέλλες. Πόσο είναι το Χ, αυτό εξαρτάται από ποιόν θα ρωτήσεις! Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης εκστρατείας πριν το βρετανικό δημοψήφισμα, η παράταξη του Brexit το ανέβαζε, για την περίπτωση της Βρετανίας, δεν θυμάμαι, ίσως και στο 80, ενώ αυτή του Bremain το κατέβαζε στο 30, 40. Το BBC σε μια έρευνα θυμάμαι να το είχε βγάλει κάπου ανάμεσα.
Όσο και να είναι πάντως αυτό το "άγνωστο Χ", είναι μια σημαντική σειρά νόμων που επηρρεάζουν τη ζωή των πολιτών, και οι οποίοι έρχονται από όργανα τα οποία δεν λογοδοτούν σε δήμο - και δεν θα καταστεί δυνατό να λογοδοτήσουν, όσες θεσμικές μεταρρυθμίσεις και να γίνουν (που ούτε και τέτοιες άλλωστε γίνονται), από τη στιγμή που δεν υφίσταται ο δήμος στον οποίο θα λογοδοτούσαν. Σημειωτέον δε ότι το όποιο Χ δεν έχει και κανένα άνω όριο εγγυημένο από πουθενά...
Η Βρετανία υπήρξε η πρώτη "φιλελεύθερη δημοκρατία" της εποχής μας. Οι πολίτες της είχαν την αίσθηση (ή και ψευδαίσθηση, αδιάφορο για εδώ!) ότι αλλάζοντας τους κυβερνώντες και τους βουλευτές μπορούν να καθορίσουν την κατεύθυνση στην οποία θα κινηθούν οι νόμοι και οι πολιτικές του τόπου τους. Προφανώς, παραμένοντας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποδέχονται ότι χάνουν έστω και τη θεωρητική συγκεκριμένη ικανότητα, τουλάχιστον κατά Χ%, όπου μάλιστα Χ μεταβλητό με το χρόνο και μη εγγυημένο! Αυτό το λέμε "απώλεια εθνικής κυριαρχίας", αλλά θέλησα να το κάνω έτσι λιανά παρά να το πετάξω σαν γνωστό όρο, για να καταδειχτεί ότι δεν κρύβεται τίποτα εθνικιστικό ή ακροδεξιό από πίσω!
Επιπλέον, οι βρετανοί είναι λαός με υψηλό επίπεδο εθνικής αυτοπεποίθησης. Ορθώς, εσφαλμένως (όπως στο ποδόσφαιρο!), δικαιολογημένως, αδικαιολογήτως, καλώς, κακώς - αδιάφορο για εδώ! Κουβέντες του τύπου "να μας κυβερνήσουν οι ευρωπαίοι ώστε να ασχοληθούμε με τα ουσιώδη" δε νομίζω ότι περνάνε εκεί, ούτε ως "χαρισματικά παιχνιδιάρικες φράσεις"!
Από τα παραπάνω, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει και τόσο πολύ το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. Το τι θα γίνει τελικά, άγνωστο. Εδώ είμαστε να το δούμε. Προς το παρόν, επισήμως "Brexit means Brexit". Και αν τυχόν καταρρεύσει η συμφωνία της ΕΕ με την Τουρκία για το προσφυγικό όπως εκφράζονται φόβοι, μήπως προκύψουν και άλλες εξελίξεις αλλού, που δεν διακρίνονται αυτή τη στιγμή.
Ασφαλώς, σε έναν τόπο όπως ο δικός μας όπου έχουμε απωλέσει προ πολλού την ψευδαίσθηση ότι δια των εκλογών μπορούμε να αλλάξουμε κάποια κατεύθυνση. Και επιπλέον, παρά τις μεγαλοστομίες, οι νεοέλληνες έχουμε πολύ χαμηλό επίπεδο εθνικής αυτοπεποίθησης (για την ακρίβεια: η ανάγκη για μεγαλοστομίες αποδεικνύει ακριβώς το χαμηλό του επιπέδου εθνικής αυτοπεποίθησης). Σε έναν τέτοιο τόπο, λοιπόν (καλώς ή κακώς, δεν παίρνω θέση), οι ισορροπίες είναι αρκετά διαφορετικές.
Μετά την ανακοίνωση, λοιπόν, των αποτελεσμάτων του βρετανικού δημοψηφίσματος, μάς προέκυψε η είδηση ότι υφίσταται πρόταση βρετανών πολιτών στην ιστοσελίδα του κοινοβουλίου τους, σύμφωνα με την οποία το δημοψήφισμα θα εθεωρείτο έγγυρο εάν η συμμετοχή ξεπερνούσε το 75% και η πλειοψηφούσα άποψη το 60%. Αλλοιώς, λέει, θα έπρεπε να επαναληφθεί. Ασφαλώς δεν είναι παράξενο ούτε ανήκουστο να τίθενται τέτοιες προδιαγραφές αυξημένης πλειοψηφίας προκειμένου για εκλογικές διαδικασίες όπου διακυβεύονται κεφαλαιώδη ζητήματα - ώστε να αποφευχθεί η περίπτωση της ευκαιριακής, οριακής πλειοψηφίας. Αυτό που δεν γίνεται σε σοβαρό κράτος είναι τέτοιες προδιαγραφές να τεθούν εκ των υστέρων. Εδώ λοιπόν έχουμε δύο στοιχεία. Το πρώτο, φαίνεται πώς πράγματι βρέθηκαν εκατοντάδες χιλιάδων βρετανών ψηφοφόρων που το υπέγραψαν. Το δεύτερο, έγινε πρώτο θέμα στα ελληνικά κανάλια... Το πρώτο δείχνει ότι τελικά δεν είναι, φαίνεται, μόνο οι έλληνες ψηφοφόροι για τα πανηγύρια. Το δεύτερο δείχνει ότι τελικά είναι, φαίνεται, μόνο οι έλληνες δημοσιογράφοι τόσο πολύ για τα πανηγύρια... Έπαιξε έντονα το θέμα σε όλα τα κανάλια σαν τελευταία ελπίδα, λέει, να ανατραπεί το αποτέλεσμα. Σε όλα τα κανάλια, αλλά δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω τον κύριο Σκάλκο της ΕΡΤ, γιατί κόντεψα να σπάσω την τηλεόραση μ' αυτά που έλεγε... Δηλαδή ούτε που τους περνούσε από το μυαλό, οφείλουμε να συμπεράνουμε, ότι με μια τέτοια αφελή διάταξη, θα μποϋκόταραν οι οπαδοί του Brexit το επόμενο δημοψήφισμα και θα έπρεπε να επαναληφθεί κι αυτό.
Ο κύριος Γιούνκερ λίγες μέρες μετά δήλωσε ότι τα δημοψηφίσματα δεν είναι κατάλληλη μέθοδος για να λαμβάνονται τέτοιας σημασίας αποφάσεις (στην πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβία όμως ήταν, ε...) και ο κύριος Σταύρος Λυγερός εξέφρασε την ανησυχία του για τη δήλωση αυτή. Εκφράζω κι εγώ τη βαθιά ανησυχία μου, όχι τόσο για τη δήλωση αυτή καθ' αυτή, όσο γιατί φοβάμαι ότι έχουν κάνει έτσι την πολιτική και την οικονομία, που σα να έχει δίκιο ο Γιούνκερ! Και όχι μόνο αυτό, αλλά μήπως ισχύει και για τις εκλογές κάτι ανάλογο! Αφήνω, όμως, εδώ αυτό το νήμα της σκέψης και δεν το πάω παραπέρα.
Επανέρχομαι στα περί "δήμου" που έγραφα παραπάνω, μου φαίνονται πιο ελκυστικά για παιχνίδια του μυαλού. Πόσο πιθανό είναι να δημιουργηθεί ένας "ευρωπαϊκός δήμος" συν τω χρόνω, με φυσικές διαδικασίες; Βλέποντας την ήπειρό μας, με τις βαθειά ριζωμένες πολιτισμικές, γλωσσικές, ιστορικές και άλλες διαφορές, θα έλεγε κανείς, πολύ πολύ μα πάρα πολύ απίθανο! Δε χρειάζονται τρομερές αναλύσεις: τετρακόσια χρόνια μετά την ένωση των θρόνων Σκωτίας και Αγγλίας, και μετά από αιώνες κοινής αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας, και παρά την κοινή γλώσσα, ακόμα αμφισβητείται συχνά και έντονα κατά πόσο οι δύο λαοί αποτελούν ένα body politic, ή μήπως οι σκωτσέζοι αποτελούν ξεχωριστό (και άρα θα έπρεπε, π.χ., ίσως να μη δεσμεύονται από το βρετανικό δημοψήφισμα αλλά να παραμείνουν στην ΕΕ ως ανεξάρτητο κράτος, όπως είναι έτοιμοι να δεχτούν μάλιστα οι πλέον ψυχοπαθείς εκ των βέλγων). Ακόμα: πεντακόσια χρόνια και βάλε μετά το γάμο των Καθολικών Μοναρχών που ένωσε τις κτίσεις της Καστίλλης και της Αραγωνίας, οι καταλανοί (αραγωνέζοι) μιλούν για ανεξαρτησία. Άρα λοιπόν, αν η Βρετανία και η Ισπανία είναι αμφισβητήσιμο σε πιο βαθμό πέτυχαν την ένωση των (δύο - τριών, γειτονικών, συγγενικών, ομόθρησκων) λαών τους σε ενιαία ταυτότητα - δήμο - πολιτικό σώμα, τι ελπίδες μπορεί να έχει η βαβελώδης Ευρώπη των 28 ή 27 ετερόκλητων; Εμφανώς ελάχιστες, αλλά αυτό αφορά τις φυσικές διαδικασίες, το τονίζω...
Ας πάμε 100 χρόνια μπροστά και ας υποθέσουμε ότι, π.χ., στο Μιλάνο γνωρίζουμε τον... Γιαν. Ο Γιαν έχει τον ένα παππού εσθονό και τον άλλο έλληνα. Οι γιαγιάδες του, η μία πορτογαλέζα και η δεύτερη τσέχα. Είπαμε, τον γνωρίσαμε στο Μιλάνο, εδώ μεγάλωσε και μη με ρωτάς τι γλώσσα μιλάει για φυσική του.
Ο Γιαν πιθανότατα αισθάνεται ευρωπαίος, ελλείψει άλλης επιλογής ταυτότητας! Μια κρίσιμη μάζα από τέτοιους Γιαν θα συνιστούσε ευρωπαϊκό δήμο. Ίσως θα απαιτούνταν 3-4 συνεχόμενες "γενιές Εράσμους" για να γίνει αυτό. Θυμάμαι όταν μου έλεγες για εκείνη την αίτηση που είχες κάνει για ευρωπαϊκή χρηματοδότηση ερευνητικής εργασίας και σε κόψανε διότι η προτεινόμενη δουλειά "δεν προωθούσε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση". Εσύ βρέθηκες στον αγγλοσαξωνικό χώρο όπου έχεις παραμείνει έκτοτε και η Ευρώπη αναρωτιέται γιατί και η έρευνά της χάνει σε ανταγωνιστικότητα... Απλούστατα, γιατί σε αρκετές περιπτώσεις αντί να χρηματοδοτηθεί έρευνα ποιότητας, διοχετεύονταν κονδύλια με κύριο μέλημα να δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα γεννήσουν τους παππούδες του... Γιαν.
Για να πετύχει, βέβαια, αυτό το κόλπο, θα έπρεπε να μεσολαβήσουν δεκαετίες σταθερότητας, χωρίς μεγάλες κρίσεις. Οι κρίσεις που δεν απεφεύχθησαν ήταν και είναι έντονες και αμφισβητούν το οικοδόμημα. Η (πρώτη) γενιά του Εράσμους σε πολλές χώρες παρουσιάζει σημαντικά ποσοστά ευρωσκεπτικισμού. Μα καλά, το 1992 που υπεγράφη η Συνθήκη του Μάαστριχτ δεν κατάλαβε κανείς ότι θα υπήρχαν δυσκολίες, θα υπήρχαν κρίσεις; Να σου πω τι σκέφτομαι. Κατ' αρχήν, το 1992 η ατμόσφαιρα σε όλο τον κόσμο ήταν πανηγυρική. Μόλις είχε πέσει ο κομμουνισμός και κανείς δεν έβλεπε τι θα μπορούσε να πάει στραβά στον υπέροχο κόσμο που ανέτελε. Λίγα μυρμήγκια μένανε να πατηθούνε, μια Γιουγκοσλαβία, ένας Σαντάμ Χουσεΐν που τότε άλλωστε η παραμονή του ακόμα εξυπηρετούσε. Κανείς δεν φανταζόταν Μπιν Λάντεν ικανό να πλήξει επί δυτικού εδάφους, 9/11, κανείς δε φανταζόταν ούτε dotcom crisis ούτε Lehman Brothers. Ο υπέροχος κόσμος της παγκοσμιοποίησης ερχόταν ολοταχώς, και μόνο κάποιοι φώναζαν - φώναζαν μάλιστα συνήθως λάθος πράματα για λάθος λόγους και με λάθος τρόπο - και με λάθος κίνητρο, συχνά. Το 1992 ήταν που βγήκε και το βιβλίο του Φράνσις Φουκουγιάμα περί τέλους της Ιστορίας, ενδεικτικό κι αυτό της όλης ατμόσφαιρας θριάμβου της εποχής.
Δεν αποκλείω, λοιπόν, μέσα σ' αυτό το κλίμα, πολλοί να πίστεψαν πράγματι ότι οι κρίσεις, τα προβλήματα, οι οξύνσεις, οι εξάρσεις ήταν θέματα του παρελθόντος για την ανθρωπότητα - τουλάχιστον για τη "δυτική" ανθρωπότητα. Και ίσως το μόνο ζητούμενο πια να ήταν να φέρουμε και την υπόλοιπη ανθρωπότητα στο "μαντρί".
Μια άλλη οπτική: θα έχεις δει κι εσύ που έχεις δουλέψει στην παραγωγή στην Ευρώπη πόσο ευθυνόφοβοι είναι οι άνθρωποι. Συχνά όταν ξεκινούσαμε μια καινούρια δουλειά είχα την εντύπωση ότι ολονών η πρώτη προτεραιότητα ήταν, αν αυτό αποτύχει, να έχουν βρεθεί σε τέτοια θέση ώστε να μην μπορούν να κατηγορηθούν αυτοί. Δεύτερη προτεραιότητα να πετύχει η δουλειά! Ίσως κάτι τέτοιο έγινε κι εδώ, πάμε μπροστά όλοι μαζί, ό,τι πετύχουμε έχει καλώς, αλλά τώρα που βρήκαμε τα σκούρα, φταίνε για όλα οι έλληνες...
Και τι βλέπω λοιπόν τώρα εγώ να γίνεται; Τι να δω; Νομίζω είμαστε σε μια κατάσταση όπου λίγοι πια πιστεύουν στο "ευρωπαϊκό όνειρο", αλλά πολλοί φοβούνται το κόστος της απομάκρυνσης / διάλυσης. Κόστος οικονομικό, που θα αντανακλάται στο επίπεδο διαβίωσης, αλλά και κόστος πολιτικό / γεωπολιτικό. Εύλογες οι ανησυχίες, ασφαλώς τις συμμερίζομαι κι εγώ. Η πιθανότητα σταδιακής διάλυσης του όλου εγχειρήματος τα προσεχή χρόνια υφίσταται - και στην περίπτωση αυτή το Brexit ίσως αποτελέσει συμβολικώς το ανάλογο της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου.
Η πιθανότητα "ιστορικώς σύντομα" κάποιοι από τους ευρωπαϊκούς λαούς - οι πιο κοντινοί γεωγραφικά και πολιτισμικά, και με συμβατά συμφέροντα και γεωπολιτικές συνθήκες - να αφομοιωθούν / απορροφηθούν σε κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα / δήμο (έστω και "επιφανειακά", όπως παραπάνω οι βρετανοί και οι ισπανοί μέσα στις υπάρχουσες χώρες τους), επίσης υφίσταται. Οι υπόλοιποι τι θα γίνουν; Ή θα αποχωρήσουν ή θα παραμείνουν ως υποτελείς, με την τελευταία λέξη να μπορεί να πάρει ένα σωρό διαφορετικές κλασσικές ή μεταμοντέρνες μορφές.
Για την πληρότητα, ας δώσω και μια "ευρωπαϊκώς αισιόδοξη" νότα. Το 2002 το καλοκαίρι βρέθηκα στη Νέα Ορλεάνη, σε ένα συνέδριο. Θυμάμαι πως σε ένα γεύμα βρέθηκα δίπλα με έναν αμερικάνο μηχανικό, νέο σε ηλικία και συμπαθέστατο. Πιάσαμε την κουβέντα περί ανέμων και υδάτων, και διαπίστωσα ότι ήταν ο πρώτος (και μοναδικός ακόμα σήμερα) αμερικάνος που είχα γνωρίσει ο οποίος ήξερε πώς δούλευε η Ευρώπη. Για παράδειγμα, δε γούρλωσε τα μάτια του όταν του είπα ότι μπορούσα ως ευρωπαίος πολίτης να δουλέψω οπουδήποτε μέσα στην ΕΕ, χωρίς άδειες παραμονής και εργασίας κλπ. Το ήξερε ήδη. Συζητήσαμε και για τις δυσλειτουργίες του συστήματος, και έκανε ένα σχόλιο που ακόμα θυμάμαι: "μην ανησυχείς, κι εμάς εδώ μας πήρε πάνω από 100 χρόνια να φτιάξουμε μια σοβαρή ένωση".
Αν τα πράγματα δε φαίνονται ρόδινα για την ΕΕ σήμερα, κάπου εξήντα χρόνια μετά τη Συνθήκη της Ρώμης, σκέψου πόσο λιγότερο ρόδινα θα φαίνονταν το 1861-65 για τις ΗΠΑ, λιγότερο από 100 χρόνια μετά την ανεξαρτησία τους. Προφανώς οι διαφορές είναι κεφαλαιώδεις, αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί και η περίπτωση σε 150 χρόνια από σήμερα να υπάρχουν ευρωπαίοι που θα κοιτούν το δημοψήφισμα στη Βρετανία και τον ευρωσκεπτικισμό που κόντεψε να διαλύσει την ένωση με τα μάτια του πολίτη που μελετά την ιστορία της χώρας του, με τα μάτια αντίστοιχα με του σημερινού αμερικάνου που μελετά το 1861-65.
Και πώς θα έχει προκύψει "ευρωπαϊκός δήμος"; Ξέρω κι εγώ; Κάπως.
Και όλα τα παραπάνω, βέβαια, αγνοούν τον παράγοντα δημογραφική παρακμή / αλλοίωση των ευρωπαϊκών πληθυσμών και την οξυμένη ισλαμική τρομοκρατία επί ευρωπαϊκού εδάφους. Ε, δεν μπορώ να τα περιλάβω όλα σε ένα κείμενο!
Κλείνω: σε συναισθηματικό επίπεδο χάρηκα με την επικράτηση του Brexit. Γενικά, αν δεν το έχεις καταλάβει ακόμα, προτιμάω πάντα το τζέρτζελο και το μπάχαλο από την ησυχία και τη σταθερότητα. Ήταν δε απολαυστικό να βλέπεις στην τηλεόραση έλληνες και ξένους συστημικούς πολιτικούς και δημοσιογράφους να μην ξέρουν πια πού τους πάνε τα τέσσερα.
Σε παμπάλαια συζήτησή μας, όταν ακόμη μου φαινόταν παράξενη η συμπάθειά σου σε λοιπούς βαλκάνιους και ενώ εγώ είχα φρέσκιες αφηγήσεις απο πρώτο χέρι για τις εκδηλώσεις αγάπης των βορείων γειτόνων μας το 41-44, είχα πειστεί ότι στην τελική ανάλυση πρέπει να λέμε πέντε πράγματα για να μη σφαζόμαστε μεταξύ μας. Ίσως η ΕΕ να βοηθά σ'αυτό, ιδίως ανάμεσα στους Γάλλους και του Γερμανούς.
ΑπάντησηΔιαγραφή