Η Δανιηλίς

Συνεχίζουμε δυνατά με περισσότερο Βίο Βασιλείου!

Πριν ο Βασίλειος Α' καταλάβει το θρόνο, και αφού πέρασε κάποια χρόνια αιχμάλωτος του Κρούμου - από δύο, τρία έως εικοσιπέντε, ανάλογα ποιον διαβάζεις - αποφάσισε να αφήσει τη χήρα μητέρα του και τη γενέτηρά του Αδριανούπολη στη "Μακεδονία της Θράκης" (!) και να κυνηγήσει την τύχη του στη Βασιλεύουσα Πόλη. Εκεί γνωρίστηκε με κάποιον Θεόφιλο Παιδευόμενο, μικρόν το δέμας, αλλά συγγενή του τότε βασιλέα Μιχαήλ Γ'. Ο Θεόφιλος αυτός - "το Θεοφιλίδιον τούτο", λέει ειρωνικά ο Πορφυρογέννητος - θα πρέπει να είχε κάποια σημαντική θέση στο παλάτι, και, αν όχι δική του αυλή, πάντως κάποιου είδους ακολουθία και παρατρεχάμενους. Σ' αυτούς τους παρατρεχάμενους μπόρεσε να συμπεριληφθεί και ο Βασίλειος και αυτή ήταν η πρώτη επαφή του με την κρατική διοίκηση.

Γύρω στο 850, το "Θεοφιλίδιον" χρειάστηκε να κατέβει στην Πελοπόννησο για να διευθετήσει μια κρατική υπόθεση. Φτάνοντας στην Πάτρα, πήγε να προσκυνήσει στον Άγιο Ανδρέα, όπου εγκαταβιούσε εκείνο τον καιρό, λέει ο Πορφυρογέννητος, κάποιος άγιος μοναχός που είχε το προορατικόν χάρισμα. Όταν μπήκε στο ναό ο Θεόφιλος, και παρ' ότι ήταν γνωστή η θέση του στο παλάτι, ο μοναχός δεν ασχολήθηκε καν να του δώσει την ευχή του· αντίθετα, όταν λίγο αργότερα μπήκε με τη σειρά του να προσκυνήσει ο άσημος ακόμα υπηρέτης Βασίλειος, ο μοναχός σηκώθηκε και του απέδωσε τον συνηθισμένο προς βασιλείς χαιρετισμό. "Την εξ' έθους τοις βασιλεύσιν ευφημίαν", ό,τι κι αν σήμαινε αυτό. Οι παριστάμενοι παρατήρησαν τη διαφορά, τη συζήτησαν και έξω απ' το ναό, και πες - πες το γεγονός διαδόθηκε στην πόλη και έφτασε και στα αυτιά της Δανιηλίδας.

Η Δανιηλίς ήταν μια πάμπλουτη γυναίκα, χήρα κάποιου Δανιήλ. Την έλεγαν, δηλαδή, Δανιηλίδα, για τον ίδιο ακριβώς λόγο που την προγιαγιά μου την έλεγαν Λευτέραινα! Όταν αυτή έμαθε τα καθέκαστα, πήγε και βρήκε τον προορατικό μοναχό και του έκανε παράπονα ή του ζήτησε εξηγήσεις. Εγώ είμαι αρχόντισσα εδώ και με ξέρεις και με βλέπεις και ποτέ δε με υποδέχτηκες έτσι, ούτε εμένα ούτε το γιο μου ούτε τον εγγονό μου, πώς τιμάς μ' αυτόν τον τρόπο έναν ταπεινό και ξένο υπηρέτη;! Ο μοναχός της εξήγησε ότι στο πρόσωπο αυτού του ανθρώπου προείδε τον μελλοντικό βασιλέα των Ρωμαίων, και έκτοτε η χήρα έψαχνε αφορμή να τον προσεταιριστεί.

Ο Θεόφιλος τελείωσε τις δουλειές του στην Πελοπόννησο και αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη· ο Βασίλειος, όμως, αρρώστησε και έμεινε για λίγο περισσότερο στην Πάτρα να αναρρώσει. Ήταν η ευκαιρία που ζητούσε η Δανιηλίδα, η οποία τον φιλοξένησε, τον γέμισε δώρα - χρυσό, δούλους, υφάσματα - με μόνο αντάλλαγμα την αδελφοποίηση του Βασιλείου με το γιο της και την υπόσχεση ότι θα τους θυμόταν όταν θα ανέβαινε στο θρόνο του. Υποτίθεται ότι σ' αυτή την εξιστόρηση υπονοείται και ερωτικό στοιχείο ανάμεσα στο Βασίλειο και στη χήρα, αλλά εγώ δεν μπόρεσα να το διακρίνω! Όπως και να έχει πάντως, με τον πλούτο που αποκόμισε ο Βασίλειος απ' αυτό το ταξίδι μπόρεσε να αγοράσει σημαντική κτηματική περιουσία στη Μακεδονία - στη "Μακεδονία της Θράκης", φαντάζομαι, όπου ήταν και η ιδιαίτερη πατρίδα του.

Εκεί ο Πορφυρογέννητος αφήνει προσωρινά τη ζάπλουτη πατρινή και προχωράει σε ένα λίβελο εναντίον του Μιχαήλ Γ', που αποτελείται από διάφορες παλαβές ιστορίες, κωμικές ή αηδιαστικές, όπως το πάρει κανείς! Έχει σκοπό να δείξει πόσο κακός ηγεμόνας ήταν ο Μιχαήλ, ώστε να δικαιολογήσει, προφανώς, τη δολοφονία του. Φροντίζει, πάντως, καλού - κακού  να αποσιωπήσει και το ρόλο του Βασιλείου στη δολοφονία! Στη συνέχεια προχωράει με εξιστόρηση των πολεμικών γεγονότων επί Βασιλείου, κάποια από τα οποία περιέλαβα κι εγώ στην προηγούμενη ανάρτηση, και μετά απαριθμεί τα δημόσια έργα του, κυρίως πάμπολλους ναούς μέσα στο συγκρότημα των παλατιών και γενικότερα στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και άλλα διάφορα όπως δημόσιες κρήνες και τέτοια.

Κάπου εμβόλιμα ξαναπιάνει τη Δανιηλίδα και διηγείται την υπόλοιπη ιστορία της, ως εξής. Όταν ανέλαβε (πιο σωστά: σφετερίστηκε) την εξουσία ο Βασίλειος, κατ' αρχήν έδωσε στον αδελφοποιτό του Ιωάννη υιο Δανιηλίδος θέση πρωτοστράτορος και επιπλέον, για κάποιο λόγο, ονόμασε την ίδια βασιλομήτορα. 'Η μάλλον, ο λόγος είναι προφανής, είναι ο συνήθης διαχρονικός λόγος και είναι τα λεφτά της. Με κάποια αφορμή ή με κάποια δικαιολογία, θα έπρεπε πιο σωστά να πω.

Η ίδια η χήρα, όταν πληροφορήθηκε ότι η προφητεία του μοναχού πραγματοποιήθηκε, θέλησε να ανέβει αυτοπροσώπως στην Κωνσταντινούπολη να δει τον παλιό της φιλοξενούμενο και να επωφεληθεί από την καινούρια του θέση. Το 867 ήταν που έγινε βασιλέας ο Βασίλειος σε ηλικία 56 ετών, επομένως κάπου μετά από αυτή τη χρονολογία θα τον επισκέφθηκε η Δανιηλίδα, η οποία, αν πιστέψουμε κάποιες (ψιλοαυθαίρετες, δοκεί μοι) εκτιμήσεις θα ήταν τότε στα σαρανταφεύγα της. Επειδή δεν μπορούσε να διανύσει την απόσταση με τα πόδια και είχε ούτως ή άλλως και πολλούς υπηρέτες στη δούλεψή της, ξάπλωσε σε ένα ανάκλιντρο και την κουβάλησαν σε όλο το δρόμο οι δούλοι της.

Έφερε πολλά δώρα στο νέο βασιλέα: χρυσά και ασημένια σκεύη, εκατοντάδες ευνούχους για το παλάτι, πάμπολλα υφάσματα όλων των ειδών, μαζί και τις υπαλλήλους της γυναίκες υφάντρες που τα είχαν φτιάξει. Η έμφαση στα υφαντά και τις υφάντρες κάνει τον Ράνσιμαν να συμπεραίνει ότι η χήρα θα είχε κληρονομήσει από τον άντρα της σημαντικά εργαστήρια κλωστοϋφαντουργίας στη βόρεια Πελοπόννησο. Αλλά θα είχε και κτηματική περιουσία, καθώς ο Πορφυρογέννητος μας λέει ότι δώρισε στο παλάτι "ου μικρόν και της Πελοποννήσου μέρος". Πριν επιστρέψει στην Πάτρα, πήρε τα μέτρα του εσωτερικού της Νέας Εκκλησίας - αυτής που έχτιζαν οι ναύτες του πολεμικού στόλου με αποτέλεσμα να μην προλάβουν να βοηθήσουν τις πολιορκούμενες Συρακούσες, όπως έγραφα στο προηγούμενο - με σκοπό να στείλει χαλιά κατάλληλου μεγέθους που να καλύψουν και να κοσμήσουν όλο το δάπεδο του ναού. Χαλιά από τις κλωστοϋφαντουργίες της, θα πρέπει φαντάζομαι να υποθέσουμε. Γύρισε στην Πάτρα κουβαλητή και πάλι, αλλά οι εκατέρωθεν ανταλλαγές δώρων και τιμών συνεχίστηκαν και εξ' αποστάσεως κατά τα επόμενα χρόνια.

Το 886 πεθαίνει από πυρετό ο Βασίλειος και κάποια στιγμή πριν ή μετά από αυτόν πεθαίνει και ο γιος της χήρας, ο πρωτοστράτωρ Ιωάννης. Η ίδια ζει ακόμα, όπως ζει και ο μοναχός που είχε προφητεύσει την ανάρρηση του Βασιλείου. Κάποια στιγμή ο μοναχός τη συναντά στην Πάτρα και την πληροφορεί ότι της μένουν ακόμα δύο χρόνια ζωής! Η Δανιηλίς αποφασίζει να τα εκμεταλλευτεί και κινεί πάλι για τη Βασιλεύουσα, με το ίδιο μεταφορικό μέσο όπως και στο παρελθόν! Συναντά το διάδοχο του Βασιλείου, Λέοντα ΣΤ' το Σοφό, τον γεμίζει κι αυτόν δώρα και τον καθιστά και κληρονόμο της μεγάλης περιουσίας της! Αναχωρεί και πάλι για να τελειώσει τη ζωή της και να ταφεί στη γενέτηρά της· μεθ' ολίγου χρόνου, ο Λέων στέλνει τον πρωτοσπαθάριο Ζηνόβιο για να καταγράψει τον πλούτο που πρόκειται να περάσει στο παλάτι. Ο Ζηνόβιος φτάνει στη Ναύπακτο κι εκεί συναντά τον Δανιήλ, εγγονό της χήρας, που τον πληροφορεί ότι η γιαγιά του ήδη πέθανε. Προχωρούν μαζί στην απογραφή των περιουσιακών στοιχείων και των γαιών που περνούν πια απ' ευθείας στην ιδιοκτησία της βασιλικής οικογένειας. Μαζί με όλα τα άλλα που καταγράφονται και δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σημειώνεται και μεγάλος αριθμός δούλων, τρεις χιλιάδες από τους οποίους απελευθερώνονται και στέλνονται ως έποικοι στην Κάτω Ιταλία, στο Θέμα Λαγοβαρδίας.

Και εδώ τελειώνει η ιστορία της πάμπλουτης πατρινής χήρας Δανιηλίδας, ιστορία αρκετά ασυνήθιστη, που μας επιτρέπει να σκεφτούμε και να παρατηρήσουμε μερικά πράγματα! Και πρώτα - πρώτα, τι απ' όλα αυτά μπορούμε να πιστέψουμε; Φαίνεται πως ούτε η όλη ιστορία ούτε η Δανιηλίς η ίδια εμφανίζονται σε κάποια άλλη πηγή της εποχής, εκτός από κείμενα μεταγενέστερα που θεωρείται ότι αντιγράφουν το Βίο Βασιλείου. Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι ήταν... σλάβα, αλλά νομίζω ότι αυτά δεν είναι σοβαρά πράγματα. Μέχρι και το Τζερόνιμο των Απάτσι θα έχει βρεθεί κάποιος που θα τον έχει βγάλει σλάβο! Κι άμα κάτσω ν' ασχοληθώ και με το τι λέει το λόμπι της ντιγκιντάγκας, είμαι βέβαιος ότι όλο και κάποιος από εκεί θα την έχει βγάλει λοατκιπλασπλάς ή κάτι τέτοιο. Αλλά δεν θα κάτσω ν' ασχοληθώ.

Μια σοβαρή σκέψη που διατυπώνεται είναι ότι η επίσκεψη της φορτωμένης με δώρα χήρας στην Πόλη παραπέμπει στην επίσκεψη της Βασίλισσας του Σαβά στο Σολομώντα. Ως γνωστόν, εκτός από τη σοφία του, ο Σολομών έμεινε στην ιστορία και για την πλούσια οικοδομική δραστηριότητα που ανέπτυξε. Και επειδή ούτως ή άλλως και του Βασιλείου η οικοδομική δραστηριότητα υπερτονίζεται - οι ανεγέρσεις και επιδιορθώσεις ναών περιγράφονται μία προς μία με λεπτομέρειες - εικάζουν κάποιοι μελετητές ότι προστίθεται στην αφήγηση κι αυτό το περιστατικό για να αναδείξει τον πρώτο Μακεδόνα βασιλέα σαν νέο Σολομώντα. Σ' αυτό το πλαίσιο, ο κύριος Ηλίας Αναγνωστάκης φτάνει στο σημείο να θεωρεί όλη την ιστορία καθαρή επινόηση και το πρόσωπο της Δανιηλίδος ανύπαρκτο.

Εμένα πάλι το πιο απίστευτο σημείο σ' όλη την αφήγηση μου φαίνεται ο ισχυρισμός ότι ο εγγονός της χήρας δέχτηκε να περάσουν όλα τα πλούτη της οικογένειάς του στη βασιλική οικογένεια, χωρίς αντίρρηση, χωρίς να διεκδικήσει για τον εαυτό του και μάλιστα συνεργάστηκε και μετά χαράς με τον πρωτοσπαθάριο για να καταγραφούν και να παραχωρηθούν πιο εύκολα! Επειδή, δε, η αλήθεια είναι ότι θυμάμαι καλύτερα τον Αστερίξ παρά την Παλαιά Διαθήκη, το κουβαλητό ταξίδι από την Πάτρα στην Κωνσταντινούπολη μού θύμισε μάλλον κάτι σαν αυτό:

Ας υποθέσουμε, τέλος πάντων, ότι η χήρα ήταν πραγματικό πρόσωπο και ως προς τα βασικά της σημεία η ιστορία της σχετικά ακριβής. Μπορούμε κάλλιστα να δεχτούμε τον εύστοχο παραλληλισμό με τη βιβλική διήγηση για τη Βασίλισσα του Σαβά και να συμφωνήσουμε ότι ένας πυρήνας πραγματικότητας καλωπίζεται, φτιασιδώνεται και διογκώνεται προκειμένου να θυμίζει περισσότερο τη βιβλική διήγηση.

Μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η πληροφορία για τον (επαν)εποικισμό της Κάτω Ιταλίας με τρεις χιλιάδες απελεύθερους πρώην δούλους - δουλοπάροικους, φαντάζομαι. Λόγω της περιοχής όπου λαμβάνει χώρα όλη η ιστορία της Δανιηλίδας, θα πρέπει να ήταν κάτοικοι βόρειας Πελοποννήσου, περιοχή Πατρών, ή ίσως το πολύ - πολύ περιοχή Ναυπάκτου - θέμα Νικοπόλεως. Θυμίζω τι έλεγα στην προηγούμενη ανάρτηση για το σλαβικό πληθυσμό του Έλους πιο νότια, στη Λακωνία. Και ας βάλουμε και μερικές ημερομηνίες.

Ο Πορφυρογέννητος γράφει Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν γύρω στο 950 και μας λέει ότι στην περιοχή του Έλους κατοικούσαν ακόμα σλάβοι. Πιο νωρίς, κατά την παραμονή του στόλου στο Γέρακα, οι εν λόγω σλάβοι του Έλους είναι ποιμένες και απ' ότι φαίνεται ακόμα ειδωλολάτρες. 877-878 αυτά, τον καιρό της πολιορκίας των Συρακουσών. Σαν να λείπουν τελείως οι αναφορές σε αξιόλογα αστικά κέντρα και αστική ζωή.

Σε αντίθεση με αυτά, στη βόρεια Πελοπόννησο και ευρύτερη περιοχή Πατρών - Ναυπάκτου, βλέπουμε τα εξής. Ήδη πριν το 850, δυνατότητα συσσώρευσης πλούτου, κτηματικού αλλά ίσως και "βιοτεχνικού". Η πλούσια χήρα έγινε πλούσια χήρα γιατί ο μακαρίτης ο άνδρας της έφτιαξε ή κληρονόμησε περιουσία! Επίσης, το προσκύνημα του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα το 850 λειτουργεί κανονικά. Αυτά προφανώς σημαίνουν σταθερότητα και κανονική αστική και χριστιανική ζωή. Ό,τι καταστροφές κι αν είχαν επιφέρει οι μετακινήσεις πληθυσμών του 6ου αιώνα, μέχρι τα μέσα του 9ου το αργότερο θα είχαν εν πολλοίς διορθωθεί.

Ο θάνατος της Δανιηλίδος υπολογίζεται γύρω στο 890 και ο Λέων ο Σοφός βασίλεψε μέχρι το 912. Άρα κάπου ανάμεσα στο 890 - 900 θα έγινε η μεταφορά των τριών χιλιάδων στην Κάτω Ιταλία. Βλέπουμε λοιπόν ότι έχουμε ακόμα και περίσσευμα πληθυσμού στη βόρεια Πελοπόννησο εκείνο τον καιρό! Αυτό κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί έρχεται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε για την εποικιστική πολιτική της Κωνσταντινούπολης σε προηγούμενους αιώνες. Μεταξύ πολλών άλλων, και η κυρία Αρβελέρ στο Γιατί το Βυζάντιο μας λέει για προγενέστερους βασιλείς που χρειάστηκε να επανεποικίσουν και επανεξελληνίσουν την ενδοχώρα της ελληνικής χερσονήσου, με εποίκους από τη Μικρά Ασία - και κάποτε αναφέρεται και από την Κάτω Ιταλία! Εδώ, όμως, βλέπουμε την ακριβώς αντίστροφη φορά: προφανώς ο επανεποικισμός των προηγούμενων αιώνων είχε αρκετή επιτυχία ώστε να δημιουργήσει ευημερία, αστική και αγροτική, που έφερε περίσσευμα κατοίκων - κατοίκων, θα πρέπει να υποθέσουμε, πιστών υπηκόων της Βασιλείας, δηλαδή ελλήνων ή πλήρως εξελληνισμένων.

Κι αυτό γιατί προφανώς στάλθηκαν στην Κάτω Ιταλία και όχι αλλού, με σκοπό να τονώσουν το εκεί ελληνικό στοιχείο, που λογικά θα έφθινε. Γενικά η περιοχή ήταν σφόδρα διεκδικούμενη από τρεις δυνάμεις: τη Βασιλεία των Ρωμαίων, το Εμιράτο των Αγλαβιδών της Αφρικής και το φραγκικό, καρολιδικό Ρηγάτο της Ιταλίας. Προφανώς κάθε κατάληψη ή ανακατάληψη πόλης θα συνοδευόταν από σφαγές και εξανδραποδισμούς, με λογικό αποτέλεσμα πληθυσμιακή απίσχναση και ανάμεικτο πληθυσμό. Μετά το 880 και την εκστρατεία του Βασιλείου Νάσαρ κατά θάλασσαν που έλεγα εδώ, αλλά και του Νικηφόρου Φωκά του Πρεσβύτερου κατά ξηράν, τα σύνορα στην Ιταλία σταθεροποιούνται κάπως για καμιά διακοσαριά χρόνια, μεταξύ άλλων και διότι τόσο οι Άραβες όσο και οι Φράγκοι ταλανίζονται από εσωτερικά προβλήματα.

Υπάρχει, δηλαδή, μια περιοχή εσχάτως σταθεροποιημένη στρατιωτικά και ερημωμένη από πολέμους και λεηλασίες, για την οποία το ζητούμενο είναι να καταστεί και πάλι πιστή στη Βασιλεία και παραγωγική. Είναι η περιοχή που στο εγγύς μέλλον θα αποτελέσει το Κατεπανάτο της Ιταλίας:

Είναι, λοιπόν, λογικό, με βάση αυτή την εικόνα, ότι γύρω στο 890 - 900 η εποικιστική πολιτική της Κωνσταντινούπολης εστιάζεται στην Κάτω Ιταλία και είναι αξιοσημείωτο και εντυπωσιακό ότι ο πληθυσμός που θα εμπλακεί σ' αυτή την πολιτική εντοπίζεται και στη βόρεια Πελοπόννησο. Αυτό συμπερασματικά είναι που ήθελα να πω με όλη τούτη την εξιστόρηση!

Ιδού και μερικοί απόγονοι των απελεύθερων της Δανιηλίδος! Υπό το φως των ανωτέρω αποκαλύψεων, φρονώ ότι θα πρέπει να αδελφοποιηθούν με την Παναχαϊκή.

Σταματάω εδώ γιατί είναι ωραίο σημείο για παύση και πιάνω αμέσως να γράψω κι άλλα!