Καθόλου πρωτότυπος ο τίτλος της ανάρτησης, δεν προδιαθέτει τον αναγνώστη ότι θα μάθει καινούρια πράγματα - αλλά, να, σκέφτομαι ότι αν η ιστορία της Δανιηλίδος ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, η εν λόγω δυναστεία θα μπορούσε κάλλιστα να ονομάζεται Πελοποννησιακή!
Γιατί ονομάστηκε Μακεδονική; Διότι η οικογένεια από την οποία προέρχονταν οι περισσότεροι από τους βασιλείς της δυναστείας ήταν από την Αδριανούπολη, που ήταν στη Μακεδονία, που ήταν στη Θράκη - με βάση τη γεωγραφία της εποχής. Εκεί ήταν και η ακίνητη περιουσία της οικογένειας. Αν, όμως, η Δανιηλίς χάρισε ήδη στο Βασίλειο Α' "ου μικρόν της Πελοποννήσου μέρος" και στο Λέοντα ΣΤ' και τα υπόλοιπα κτήματά της, τότε δεν ξέρω μήπως οι Μακεδόνες βασιλείς βρέθηκαν από πολύ νωρίς με περισσότερη προσωπική περιουσία στην Πελοπόννησο απ' ότι είχαν στη γενέτηρά τους! Δε θά 'ταν, λοιπόν, άτοπο να ονομάσει κανείς τη δυναστεία Πελοποννησιακή, έτσι δεν είναι;!
Αφήνω τις εξυπνάδες στην άκρη, βάζω λίγη ατμοσφαιρική μουσική των 90s και προχωράω.
Έχουν γίνει αρκετές συζητήσεις σχετικά με την εθνοτική καταγωγή του Βασιλείου και κατ' επέκταση όλης της δυναστείας. Και όχι, δεν πρόκειται ν' ασχοληθώ με κουβέντες του τύπου "Μακεδόνες = Σλάβοι", άρα η δυναστεία είναι σλαβικής καταγωγής. Είπα ότι αφήνω στην άκρη τις εξυπνάδες, όχι ότι πιάνω τις χαζομάρες. Όσοι με κάποια σοβαρότητα δίνουν βάση σε πιθανή σλαβική καταγωγή δεν στηρίζονται σε τέτοια, αλλά σε αξιομνημόνευτες αναφορές αράβων και περσών ιστορικών της εποχής, που χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη λέξη για να περιγράψουν την καταγωγή του Βασιλείου· λέξη που ακόμα και το σχετικό άρθρο στη wikipedia αρκεί για να μας δείξει ότι μπορεί να σημαίνει διάφορα πράγματα και όχι κατ' ανάγκη αυτό που ονομάζουμε σήμερα "εθνικά σλάβος". Ο Ιμπν Φαντλάν, για παράδειγμα, τη χρησιμοποιεί για να περιγράψει τους Βουλγάρους του Βόλγα, που δεν ήταν καθόλου σλάβοι.
Πιο πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει και περισσότερη τροφή για συζήτηση παρέχει η θεωρία της αρμενικής καταγωγής. Ο Βίος Βασιλείου ισχυρίζεται ότι μακρινός πρόγονος των Μακεδόνων βασιλέων υπήρξε ο Αρσάκης Α' της Παρθίας - που βασίλεψε πέραν της Κασπίας!
Απόγονος της γενιάς του Αρσάκη ήταν κάποιος Αρτάβανος, ο οποίος τον 5ο αιώνα, επί βασιλείας του (αγιοκαταταχθέντος) Λέοντος Α' του Θρακός, έχασε την εξουσία του στην ημιαυτόνομη Ρωμαϊκή Αρμενία και κατέφυγε στη Βασιλεύουσα Πόλη μαζί με λίγους ακολούθους, συν γυναιξί και τέκνοις. Ο Λέων τον δέχτηκε και τον φιλοξένησε στην αυλή του· μόλις το άκουσε ο σασανίδης Σάχης της Περσίας, του έστειλε κρυφά επιστολή με την οποία τον καλούσε να επιστρέψει στην ανατολή και να μετακομίσει στη δική του αυλή. Σκοπός του Σάχη, φαντάζομαι, θα ήταν να χρησιμοποιήσει τις αξιώσεις του Αρτάβανου στην ηγεσία της Αρμενίας ως αφορμή πολέμου εναντίον της Βασιλείας. Δηλαδή να αποκαταστήσει τον Αρτάβανο στην Αρμενία, αποσπώντας παράλληλα την περιοχή από την επικυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός έφτασε στα αυτιά του Λέοντος, όπως και η επιστολή η ίδια· προκειμένου να μην ευοδωθεί το σχέδιο, ο βασιλέας φυγάδευσε τους εξ' Αρμενίας φιλοξενούμενούς του "εις Νίκην την κατά Μακεδονίαν πόλιν" - στην πόλη Νίκη της Μακεδονίας, που δεν μπόρεσα να βρω πού περίπου θα ήταν με σημερινούς όρους.
Πάμε 150 χρόνια μπροστά, επί βασιλείας Ηρακλείου, και βλέπουμε να μαίνεται ρωμαιο-περσικός πόλεμος, ολοκληρωτικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής. Οι Πέρσες δεν έχουν ξεχάσει τους αρσακίδες που εγκαταβιούν στη Μακεδονία· στέλνουν και πάλι αντίστοιχη επιστολή. Ο Ηράκλειος αντιδρά με τον ίδιο τρόπο όπως και ο παλαιός Λέων: μετοικίζει την οικογένεια, αρχικά στους Φιλίππους και τελικά στην Αδριανούπολη, όπου και θα παραμείνει μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου, χωρίς πολλές επιμιξίες με ντόπιους, ισχυρίζεται ο Πορφυρογέννητος. Η όλη ιστορία πιάνει τρία εδάφια στο Βίο, ενώ άξιος λόγου είναι και ο επιγραμματικός ισχυρισμός του ο σχετικός με την καταγωγή της μητέρας του Βασιλείου: από τη μία πλευρά καταγόταν από τον Μέγα Κωνσταντίνο και από την άλλη από τον Αλέξανδρο!
Ως συνήθως, το ερώτημα που τίθεται είναι τι απ' όλα αυτά να πιστέψουμε! Πρόσωπο - κλειδί της ιστορίας είναι αυτός ο Αρτάβανος. Αρκετοί πάρθοι και πέρσες βασιλείς και στρατηγοί αναφέρονται στην αρχαιότητα μ' αυτό το όνομα, ενώ τον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού Α' απαντάται ο αρμένιος Αρταβάνης, ένας τύπος "βίος και πολιτεία" που οι περιπέτειές του παρουσιάζουν μερικά κοινά με τον Αρτάβανο του Πορφυρογέννητου, αν και δεν πολυταιριάζουν οι ημερομηνίες. Είτε κάποιος έχει μπερδέψει ονόματα και εποχές, είτε η όλη ιστορία είναι καθ' όλα επινοημένη!
Δεν ήταν καθόλου σπάνιο τον καιρό των βασιλέων, των ρηγάδων, των κράληδων και των σάχηδων να επικαλούνται οι ηγεμόνες πραγματική ή φανταστική καταγωγή από παλαιότερους θρυλικούς και ηρωικούς βασιλείς προκειμένου να αυξήσουν τη νομιμοποίησή τους, να υποστηρίξουν τα δικαιώματά τους στο θρόνο και να εξασφαλίσουν την αποδοχή των υπηκόων τους - ειδικά εάν επρόκειτο για ιδρυτές καινούριας δυναστείας με φαινομενικώς ταπεινή καταγωγή. Οι λογιών - λογιών απόγονοι του Καρλομάγνου δε λείπουν από τη φραγκική εσπερία. Η φατρία των Ντούλο στην οποία ανήκαν οι Χάνοι των Βουλγάρων του Δουνάβεως επικαλούνταν καταγωγή από τον Αττίλα. Μέχρι και οι Οθωμανοί έχω δει να γράφεται ότι κάποτε "ανακάλυψαν" για πρόγονή τους τη Ζηνοβία της Παλμύρας! Σε νεώτερους χρόνους, ο Όθων δεν ήταν που ισχυρίστηκε διαδοχή από τους Παλαιολόγους; Ίσως μέσω των Παλαιολόγων του Μομφερράτου. Για να μην πιάσω τη γενιά του Ισίλντουρ ούτε αυτή του Ντούριν!
Εμένα αυτή η ιστορία με τη φημολογούμενη καταγωγή του Βασιλείου δε μου δίνει τόσο ένδειξη της εθνικότητάς του, αλλά κυρίως μου μαθαίνει ποιοι θά 'ταν οι ήρωες, οι ένδοξοι βασιλείς παλαιότερων εποχών, που η μνήμη τους ήταν ζωντανή μεταξύ του γενικότερου πληθυσμού και η συσχέτιση με αυτούς θα εξυπηρετούσε τον πολιτικό σκοπό, την ισχυροποίηση της δυναστείας. Κι αυτοί ήταν τρεις: ο Κωνσταντίνος, ο Αλέξανδρος, και η έκπληξη, ο Αρσάκης των Πάρθων. Και αν δεχτούμε την εύλογη σκέψη ότι η όλη ιστορία της Δανιηλίδας παραπέμπει στο σοφό Σολομώντα, έχουμε και έναν τέταρτο!
Ο ένας είναι ο μεγάλος Έλληνας στρατηλάτης και κατακτητής, θα υποθέταμε ότι η αναφορά σ' αυτόν απευθύνεται ίσως περισσότερο στους κατοίκους των ευρωπαϊκών επαρχιών, αλλά η μνήμη του ζει και σ' όλη την Ανατολή όπου προήλασε. Ο δεύτερος, ο αρχαίος Πάρθος βασιλέας, ίσως συνδέει τη δυναστεία καλύτερα με τις ασιατικές επαρχίες και τους πληθυσμούς των ευαίσθητων, διαρκώς διαφιλονικούμενων ακριτικών εδαφών. Με τους αρμενικούς πληθυσμούς, σαφώς, αφού απόγονοί του κυριάρχησαν στην Αρμενία, αλλά ίσως και όχι μόνο. Ο "πρώτος βασιλεύς χριστιανών Θεού προνοία χρηματίσας" Κωνσταντίνος είναι σαφές ότι ήδη από τότε θεωρείται Μέγας, ήδη από τότε θεωρείται αναμορφωτής της Βασιλείας και διαμορφωτής "χριστιανικής πολιτείας". Η μνήμη του τους συνδέει όλους, όπως και η μνήμη του βιβλικού Σολομώντα.
Ο έλληνας θρύλος, ο πάρθος θρύλος, ο χριστιανικός θρόνος και μεταφυσικώς υποστηρικτική η βιβλική διήγηση, ιδού οι τέσσερις πυλώνες όπου επιχειρεί να στηρίξει ο Πορφυρογέννητος την ισχύ της οικογένειάς του και τη νομιμοποίηση της εξουσίας της. Αυτά καταλαβαίνω εγώ!
Αν, πάντως, κάποια από τις τρεις γενεαλογικές καταβολές έχει πραγματική βάση, αυτή ασφαλώς θα είναι η αναφορά στους αρσακίδες. Τουλάχιστον ως προς αυτήν δίνονται κάποιες λεπτομέρειες. Αλλά τι; Αυτό καθιστά τη μακεδονική δυναστεία αρμενική;
Ένα λεπτό! Από τη βασιλεία Λέοντος Α', όταν και φεύγει η οικογένεια από την Αρμενία και εγκαθίσταται στη Μακεδονία - Θράκη, μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου περνάνε 350 χρόνια. Δέκα γενιές και παραπάνω! Δέκα γενιές εγκαταβίωσης σε έναν τόπο δεν αρκούν για να καταστήσουν μια οικογένεια ντόπια; Και αν όχι, αν τα 350 χρόνια δεν αρκούν, τότε κι εγώ μπορώ να ισχυριστώ ότι ούτε τα 600 χρόνια μεταξύ του αρχικού Αρσάκη του Πάρθου και του Αρτάβανου του Αρμένιου αρκούν για να καταστήσουν την οικογένεια αρμενική, και επομένως πρόκειται τελικά για μια δυναστεία εθνικώς παρθική!
Δεν είναι σοβαρά πράγματα αυτά.
Αρμένης ήταν πράγματι ένας εμβόλιμος βασιλέας της περιόδου, που δεν ήταν μέλος της κύριας μακεδονικής δυναστείας: ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός. Και πρόσφατης αρμενικής καταγωγής ένας άλλος εμβόλιμος, ο ένδοξος Ιωάννης Α' Τζιμισκής, κατά τον Λέοντα Διάκονο "τούτο δε το της Αρμενίων διαλέκτου πρόσρημα ον". Τζιμισκής ήταν το παρατσούκλι του στα αρμένικα, "εις την Ελλάδα μεθερμηνευόμενον μουζακίτζην δηλοί". Δηλαδή στα ελληνικά μεταφράζεται μουζακίτζης (!) και τρέχα γύρευε! "Βραχύτατος γαρ την ηλικίαν τελών επωνυμίαν ταύτην εκτήσατο", άρα Τζιμισκής στα αρμένικα σήμαινε Μουζακίτζης στα λαϊκά ελληνικά της εποχής, που τελικά μάλλον σήμαινε Κοντός!
Αλλά η κύρια μακεδονική δυναστεία ήταν καταφανώς ελληνική. Ή ακριβολογώντας, ρωμαϊκή.
Ρωμαϊκή η οποία:
- Όταν ήθελε να βιογραφήσει, κατά τη wikipedia που επικαλείται τον πολυγραφότατο Καζντάν μιμούταν τη βιογραφία του ρωμαίου Μάρκου Αντωνίου, που έγραψε ο έλληνας Πλούταρχος.
- Περιττό να αναφερθεί καν, ό,τι ήταν να γράψει το έγραφε ελληνικά, ούτε αρμένικα, ούτε... σλάβικα.
- Όταν ήθελε να παρομοιάσει χρησιμοποιούσε εκφράσεις όπως Ηράκλειος άθλος, όταν ήθελε να εξηγήσει ότι κάποιος έμεινε αγράμματος ούτε μιξανθρώπου Χείρωνος εδεήθη ως Αχιλλεύς, ούτε Λυκούργου νομοθέτου και Σόλωνος.
- Όταν ήθελε να λιβελογραφήσει παρομοίαζε, μεταξύ άλλων, με τον Πάνα, τους Σατύρους, αλλά και το Νέρωνα.
Επιπλέον, οι λόγιοι που έμαθαν γράμματα κατά την ηγεμονία της εν λόγω δυναστείας και επιχείρησαν να γράψουν π.χ. ιστορία, πάσχισαν να μιμηθούν τον Όμηρο, μας λέει η wikipedia και επιβεβαιώνω κι εγώ που το είχα παρατηρήσει πριν το δω στη wikipedia, και προσθέτω ότι το αποτέλεσμα ήταν μάλλον αδέξιο. Λογικό αυτό, γιατί δε γράφεται Ιλιάδα κάθε χίλια χρόνια, αλλά εμφανής και αξιοσημείωτη η προσπάθεια.
Υπάρχουν κι άλλα σχετικά που μπορεί να πει κανείς, αλλά σταματάω εδώ. Αυτό που φαίνεται σαν elephant in the room (που λένε και στο χωριό μου) είναι ότι οι πολιτισμικές αναφορές - ρητές, υπονοούμενες ή ανιχνευόμενες - γίνονται κατά κόρον στην κλασσική αρχαιότητα, και μάλιστα στη μυθολογία. Την ελληνική, όχι την αρμένικη, πολλώ μάλλον τη σλάβικη! Δευτερευόντως στην παλαιά Ρώμη, στην Παλαιά Διαθήκη - και μεμονωμένα στη θρυλική αρχαία βασιλική οικογένεια της Παρθίας.
Είναι καταφανές ότι έχουμε τα συστατικά που σκιαγραφούν την πολιτισμική συνείδηση τουλάχιστον της άρχουσας τάξης και των μορφωμένων της εποχής: πολλή κλασσική Ελλάδα, ιστορική και μυθολογική, πολιτική κληρονομιά της Ρώμης, χριστιανική μεταφυσική, και κάποιες προσλαμβάνουσες από ηρωικές μορφές της ευρύτερης περιοχής.
Πρόκειται λοιπόν για πολιτισμική συνείδηση ρητώς κατ' όνομα ρωμαϊκή και κατά περιεχόμενο ελληνική. Απλά αυτό και τέλος!
Υστερογραφικώς: στην προσπάθειά του να εκθειάσει τις διοικητικές αρετές του Βασιλείου, ο Πορφυρογέννητος διηγείται το εξής περιστατικό. Στις επαρχίες της Βασιλείας - στα θέματα - υπήρχαν καλλιεργήσιμες γαίες που έμεναν χέρσες και χωρίς ιδιοκτήτες, καθώς οι τελευταίοι κάτοχοί τους είχαν φύγει ή πεθάνει χωρίς απογόνους. Φαίνεται πως κατά περιόδους η κεντρική διοίκηση έστελνε υπαλλήλους - τους λεγόμενους επόπτες και εξισωτές - με αποστολή να εντοπίσουν αυτά τα κτήματα, να τα κατάσχουν για λογαριασμό του κράτους και μετά να τα πλειστηριάσουν, ώστε και αυτά να καλλιεργηθούν και το κρατικό ταμείο να αποκομίσει έσοδα. Ο Βασίλειος, όμως, με διάφορες υπεκφυγές, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του καθυστέρησε μέχρι ματαιώσεως την αποστολή των εποπτών και των εξισωτών, ώστε να μπορέσουν να επωφεληθούν οι μικροκαλλιεργητές των γειτονικών κτημάτων και να αυξήσουν τη σοδειά τους. Πώς να επωφεληθούν; Απλώς, καταπατώντας τα εγκαταλελειμμένα!
Αυτό επαινείται ως αγαθή και χρηστή διοίκηση. Ως δικαιοσύνη! Ενώ η συνήθης πρακτική ψέγεται ως τυραννία!
Σε μερικούς μήνες, να είμαστε καλά και θα έρθει πάλι η μεγαλοβδομάδα και θα ακούσουμε δικαιοσύνην μάθετε οι ενοικούντες επί της Γης. Μην ψάχνω ποιος το έγραψε και πότε ακριβώς, αλλά ας έχουμε υπόψη μας ότι όποιος και να το έγραψε μπορεί να είχε στο μυαλό του πολύ διαφορετική ιδέα περί δικαιοσύνης απ' αυτή που θεωρούμε εμείς δεδομένη!
Γιατί ονομάστηκε Μακεδονική; Διότι η οικογένεια από την οποία προέρχονταν οι περισσότεροι από τους βασιλείς της δυναστείας ήταν από την Αδριανούπολη, που ήταν στη Μακεδονία, που ήταν στη Θράκη - με βάση τη γεωγραφία της εποχής. Εκεί ήταν και η ακίνητη περιουσία της οικογένειας. Αν, όμως, η Δανιηλίς χάρισε ήδη στο Βασίλειο Α' "ου μικρόν της Πελοποννήσου μέρος" και στο Λέοντα ΣΤ' και τα υπόλοιπα κτήματά της, τότε δεν ξέρω μήπως οι Μακεδόνες βασιλείς βρέθηκαν από πολύ νωρίς με περισσότερη προσωπική περιουσία στην Πελοπόννησο απ' ότι είχαν στη γενέτηρά τους! Δε θά 'ταν, λοιπόν, άτοπο να ονομάσει κανείς τη δυναστεία Πελοποννησιακή, έτσι δεν είναι;!
Έχουν γίνει αρκετές συζητήσεις σχετικά με την εθνοτική καταγωγή του Βασιλείου και κατ' επέκταση όλης της δυναστείας. Και όχι, δεν πρόκειται ν' ασχοληθώ με κουβέντες του τύπου "Μακεδόνες = Σλάβοι", άρα η δυναστεία είναι σλαβικής καταγωγής. Είπα ότι αφήνω στην άκρη τις εξυπνάδες, όχι ότι πιάνω τις χαζομάρες. Όσοι με κάποια σοβαρότητα δίνουν βάση σε πιθανή σλαβική καταγωγή δεν στηρίζονται σε τέτοια, αλλά σε αξιομνημόνευτες αναφορές αράβων και περσών ιστορικών της εποχής, που χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη λέξη για να περιγράψουν την καταγωγή του Βασιλείου· λέξη που ακόμα και το σχετικό άρθρο στη wikipedia αρκεί για να μας δείξει ότι μπορεί να σημαίνει διάφορα πράγματα και όχι κατ' ανάγκη αυτό που ονομάζουμε σήμερα "εθνικά σλάβος". Ο Ιμπν Φαντλάν, για παράδειγμα, τη χρησιμοποιεί για να περιγράψει τους Βουλγάρους του Βόλγα, που δεν ήταν καθόλου σλάβοι.
Πιο πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει και περισσότερη τροφή για συζήτηση παρέχει η θεωρία της αρμενικής καταγωγής. Ο Βίος Βασιλείου ισχυρίζεται ότι μακρινός πρόγονος των Μακεδόνων βασιλέων υπήρξε ο Αρσάκης Α' της Παρθίας - που βασίλεψε πέραν της Κασπίας!
Απόγονος της γενιάς του Αρσάκη ήταν κάποιος Αρτάβανος, ο οποίος τον 5ο αιώνα, επί βασιλείας του (αγιοκαταταχθέντος) Λέοντος Α' του Θρακός, έχασε την εξουσία του στην ημιαυτόνομη Ρωμαϊκή Αρμενία και κατέφυγε στη Βασιλεύουσα Πόλη μαζί με λίγους ακολούθους, συν γυναιξί και τέκνοις. Ο Λέων τον δέχτηκε και τον φιλοξένησε στην αυλή του· μόλις το άκουσε ο σασανίδης Σάχης της Περσίας, του έστειλε κρυφά επιστολή με την οποία τον καλούσε να επιστρέψει στην ανατολή και να μετακομίσει στη δική του αυλή. Σκοπός του Σάχη, φαντάζομαι, θα ήταν να χρησιμοποιήσει τις αξιώσεις του Αρτάβανου στην ηγεσία της Αρμενίας ως αφορμή πολέμου εναντίον της Βασιλείας. Δηλαδή να αποκαταστήσει τον Αρτάβανο στην Αρμενία, αποσπώντας παράλληλα την περιοχή από την επικυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός έφτασε στα αυτιά του Λέοντος, όπως και η επιστολή η ίδια· προκειμένου να μην ευοδωθεί το σχέδιο, ο βασιλέας φυγάδευσε τους εξ' Αρμενίας φιλοξενούμενούς του "εις Νίκην την κατά Μακεδονίαν πόλιν" - στην πόλη Νίκη της Μακεδονίας, που δεν μπόρεσα να βρω πού περίπου θα ήταν με σημερινούς όρους.
Πάμε 150 χρόνια μπροστά, επί βασιλείας Ηρακλείου, και βλέπουμε να μαίνεται ρωμαιο-περσικός πόλεμος, ολοκληρωτικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής. Οι Πέρσες δεν έχουν ξεχάσει τους αρσακίδες που εγκαταβιούν στη Μακεδονία· στέλνουν και πάλι αντίστοιχη επιστολή. Ο Ηράκλειος αντιδρά με τον ίδιο τρόπο όπως και ο παλαιός Λέων: μετοικίζει την οικογένεια, αρχικά στους Φιλίππους και τελικά στην Αδριανούπολη, όπου και θα παραμείνει μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου, χωρίς πολλές επιμιξίες με ντόπιους, ισχυρίζεται ο Πορφυρογέννητος. Η όλη ιστορία πιάνει τρία εδάφια στο Βίο, ενώ άξιος λόγου είναι και ο επιγραμματικός ισχυρισμός του ο σχετικός με την καταγωγή της μητέρας του Βασιλείου: από τη μία πλευρά καταγόταν από τον Μέγα Κωνσταντίνο και από την άλλη από τον Αλέξανδρο!
Ως συνήθως, το ερώτημα που τίθεται είναι τι απ' όλα αυτά να πιστέψουμε! Πρόσωπο - κλειδί της ιστορίας είναι αυτός ο Αρτάβανος. Αρκετοί πάρθοι και πέρσες βασιλείς και στρατηγοί αναφέρονται στην αρχαιότητα μ' αυτό το όνομα, ενώ τον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού Α' απαντάται ο αρμένιος Αρταβάνης, ένας τύπος "βίος και πολιτεία" που οι περιπέτειές του παρουσιάζουν μερικά κοινά με τον Αρτάβανο του Πορφυρογέννητου, αν και δεν πολυταιριάζουν οι ημερομηνίες. Είτε κάποιος έχει μπερδέψει ονόματα και εποχές, είτε η όλη ιστορία είναι καθ' όλα επινοημένη!
Δεν ήταν καθόλου σπάνιο τον καιρό των βασιλέων, των ρηγάδων, των κράληδων και των σάχηδων να επικαλούνται οι ηγεμόνες πραγματική ή φανταστική καταγωγή από παλαιότερους θρυλικούς και ηρωικούς βασιλείς προκειμένου να αυξήσουν τη νομιμοποίησή τους, να υποστηρίξουν τα δικαιώματά τους στο θρόνο και να εξασφαλίσουν την αποδοχή των υπηκόων τους - ειδικά εάν επρόκειτο για ιδρυτές καινούριας δυναστείας με φαινομενικώς ταπεινή καταγωγή. Οι λογιών - λογιών απόγονοι του Καρλομάγνου δε λείπουν από τη φραγκική εσπερία. Η φατρία των Ντούλο στην οποία ανήκαν οι Χάνοι των Βουλγάρων του Δουνάβεως επικαλούνταν καταγωγή από τον Αττίλα. Μέχρι και οι Οθωμανοί έχω δει να γράφεται ότι κάποτε "ανακάλυψαν" για πρόγονή τους τη Ζηνοβία της Παλμύρας! Σε νεώτερους χρόνους, ο Όθων δεν ήταν που ισχυρίστηκε διαδοχή από τους Παλαιολόγους; Ίσως μέσω των Παλαιολόγων του Μομφερράτου. Για να μην πιάσω τη γενιά του Ισίλντουρ ούτε αυτή του Ντούριν!
Εμένα αυτή η ιστορία με τη φημολογούμενη καταγωγή του Βασιλείου δε μου δίνει τόσο ένδειξη της εθνικότητάς του, αλλά κυρίως μου μαθαίνει ποιοι θά 'ταν οι ήρωες, οι ένδοξοι βασιλείς παλαιότερων εποχών, που η μνήμη τους ήταν ζωντανή μεταξύ του γενικότερου πληθυσμού και η συσχέτιση με αυτούς θα εξυπηρετούσε τον πολιτικό σκοπό, την ισχυροποίηση της δυναστείας. Κι αυτοί ήταν τρεις: ο Κωνσταντίνος, ο Αλέξανδρος, και η έκπληξη, ο Αρσάκης των Πάρθων. Και αν δεχτούμε την εύλογη σκέψη ότι η όλη ιστορία της Δανιηλίδας παραπέμπει στο σοφό Σολομώντα, έχουμε και έναν τέταρτο!
Ο ένας είναι ο μεγάλος Έλληνας στρατηλάτης και κατακτητής, θα υποθέταμε ότι η αναφορά σ' αυτόν απευθύνεται ίσως περισσότερο στους κατοίκους των ευρωπαϊκών επαρχιών, αλλά η μνήμη του ζει και σ' όλη την Ανατολή όπου προήλασε. Ο δεύτερος, ο αρχαίος Πάρθος βασιλέας, ίσως συνδέει τη δυναστεία καλύτερα με τις ασιατικές επαρχίες και τους πληθυσμούς των ευαίσθητων, διαρκώς διαφιλονικούμενων ακριτικών εδαφών. Με τους αρμενικούς πληθυσμούς, σαφώς, αφού απόγονοί του κυριάρχησαν στην Αρμενία, αλλά ίσως και όχι μόνο. Ο "πρώτος βασιλεύς χριστιανών Θεού προνοία χρηματίσας" Κωνσταντίνος είναι σαφές ότι ήδη από τότε θεωρείται Μέγας, ήδη από τότε θεωρείται αναμορφωτής της Βασιλείας και διαμορφωτής "χριστιανικής πολιτείας". Η μνήμη του τους συνδέει όλους, όπως και η μνήμη του βιβλικού Σολομώντα.
Ο έλληνας θρύλος, ο πάρθος θρύλος, ο χριστιανικός θρόνος και μεταφυσικώς υποστηρικτική η βιβλική διήγηση, ιδού οι τέσσερις πυλώνες όπου επιχειρεί να στηρίξει ο Πορφυρογέννητος την ισχύ της οικογένειάς του και τη νομιμοποίηση της εξουσίας της. Αυτά καταλαβαίνω εγώ!
Αν, πάντως, κάποια από τις τρεις γενεαλογικές καταβολές έχει πραγματική βάση, αυτή ασφαλώς θα είναι η αναφορά στους αρσακίδες. Τουλάχιστον ως προς αυτήν δίνονται κάποιες λεπτομέρειες. Αλλά τι; Αυτό καθιστά τη μακεδονική δυναστεία αρμενική;
Ένα λεπτό! Από τη βασιλεία Λέοντος Α', όταν και φεύγει η οικογένεια από την Αρμενία και εγκαθίσταται στη Μακεδονία - Θράκη, μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου περνάνε 350 χρόνια. Δέκα γενιές και παραπάνω! Δέκα γενιές εγκαταβίωσης σε έναν τόπο δεν αρκούν για να καταστήσουν μια οικογένεια ντόπια; Και αν όχι, αν τα 350 χρόνια δεν αρκούν, τότε κι εγώ μπορώ να ισχυριστώ ότι ούτε τα 600 χρόνια μεταξύ του αρχικού Αρσάκη του Πάρθου και του Αρτάβανου του Αρμένιου αρκούν για να καταστήσουν την οικογένεια αρμενική, και επομένως πρόκειται τελικά για μια δυναστεία εθνικώς παρθική!
Δεν είναι σοβαρά πράγματα αυτά.
Αρμένης ήταν πράγματι ένας εμβόλιμος βασιλέας της περιόδου, που δεν ήταν μέλος της κύριας μακεδονικής δυναστείας: ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός. Και πρόσφατης αρμενικής καταγωγής ένας άλλος εμβόλιμος, ο ένδοξος Ιωάννης Α' Τζιμισκής, κατά τον Λέοντα Διάκονο "τούτο δε το της Αρμενίων διαλέκτου πρόσρημα ον". Τζιμισκής ήταν το παρατσούκλι του στα αρμένικα, "εις την Ελλάδα μεθερμηνευόμενον μουζακίτζην δηλοί". Δηλαδή στα ελληνικά μεταφράζεται μουζακίτζης (!) και τρέχα γύρευε! "Βραχύτατος γαρ την ηλικίαν τελών επωνυμίαν ταύτην εκτήσατο", άρα Τζιμισκής στα αρμένικα σήμαινε Μουζακίτζης στα λαϊκά ελληνικά της εποχής, που τελικά μάλλον σήμαινε Κοντός!
Αλλά η κύρια μακεδονική δυναστεία ήταν καταφανώς ελληνική. Ή ακριβολογώντας, ρωμαϊκή.
Ρωμαϊκή η οποία:
- Όταν ήθελε να βιογραφήσει, κατά τη wikipedia που επικαλείται τον πολυγραφότατο Καζντάν μιμούταν τη βιογραφία του ρωμαίου Μάρκου Αντωνίου, που έγραψε ο έλληνας Πλούταρχος.
- Περιττό να αναφερθεί καν, ό,τι ήταν να γράψει το έγραφε ελληνικά, ούτε αρμένικα, ούτε... σλάβικα.
- Όταν ήθελε να παρομοιάσει χρησιμοποιούσε εκφράσεις όπως Ηράκλειος άθλος, όταν ήθελε να εξηγήσει ότι κάποιος έμεινε αγράμματος ούτε μιξανθρώπου Χείρωνος εδεήθη ως Αχιλλεύς, ούτε Λυκούργου νομοθέτου και Σόλωνος.
- Όταν ήθελε να λιβελογραφήσει παρομοίαζε, μεταξύ άλλων, με τον Πάνα, τους Σατύρους, αλλά και το Νέρωνα.
Επιπλέον, οι λόγιοι που έμαθαν γράμματα κατά την ηγεμονία της εν λόγω δυναστείας και επιχείρησαν να γράψουν π.χ. ιστορία, πάσχισαν να μιμηθούν τον Όμηρο, μας λέει η wikipedia και επιβεβαιώνω κι εγώ που το είχα παρατηρήσει πριν το δω στη wikipedia, και προσθέτω ότι το αποτέλεσμα ήταν μάλλον αδέξιο. Λογικό αυτό, γιατί δε γράφεται Ιλιάδα κάθε χίλια χρόνια, αλλά εμφανής και αξιοσημείωτη η προσπάθεια.
Υπάρχουν κι άλλα σχετικά που μπορεί να πει κανείς, αλλά σταματάω εδώ. Αυτό που φαίνεται σαν elephant in the room (που λένε και στο χωριό μου) είναι ότι οι πολιτισμικές αναφορές - ρητές, υπονοούμενες ή ανιχνευόμενες - γίνονται κατά κόρον στην κλασσική αρχαιότητα, και μάλιστα στη μυθολογία. Την ελληνική, όχι την αρμένικη, πολλώ μάλλον τη σλάβικη! Δευτερευόντως στην παλαιά Ρώμη, στην Παλαιά Διαθήκη - και μεμονωμένα στη θρυλική αρχαία βασιλική οικογένεια της Παρθίας.
Είναι καταφανές ότι έχουμε τα συστατικά που σκιαγραφούν την πολιτισμική συνείδηση τουλάχιστον της άρχουσας τάξης και των μορφωμένων της εποχής: πολλή κλασσική Ελλάδα, ιστορική και μυθολογική, πολιτική κληρονομιά της Ρώμης, χριστιανική μεταφυσική, και κάποιες προσλαμβάνουσες από ηρωικές μορφές της ευρύτερης περιοχής.
Πρόκειται λοιπόν για πολιτισμική συνείδηση ρητώς κατ' όνομα ρωμαϊκή και κατά περιεχόμενο ελληνική. Απλά αυτό και τέλος!
Υστερογραφικώς: στην προσπάθειά του να εκθειάσει τις διοικητικές αρετές του Βασιλείου, ο Πορφυρογέννητος διηγείται το εξής περιστατικό. Στις επαρχίες της Βασιλείας - στα θέματα - υπήρχαν καλλιεργήσιμες γαίες που έμεναν χέρσες και χωρίς ιδιοκτήτες, καθώς οι τελευταίοι κάτοχοί τους είχαν φύγει ή πεθάνει χωρίς απογόνους. Φαίνεται πως κατά περιόδους η κεντρική διοίκηση έστελνε υπαλλήλους - τους λεγόμενους επόπτες και εξισωτές - με αποστολή να εντοπίσουν αυτά τα κτήματα, να τα κατάσχουν για λογαριασμό του κράτους και μετά να τα πλειστηριάσουν, ώστε και αυτά να καλλιεργηθούν και το κρατικό ταμείο να αποκομίσει έσοδα. Ο Βασίλειος, όμως, με διάφορες υπεκφυγές, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του καθυστέρησε μέχρι ματαιώσεως την αποστολή των εποπτών και των εξισωτών, ώστε να μπορέσουν να επωφεληθούν οι μικροκαλλιεργητές των γειτονικών κτημάτων και να αυξήσουν τη σοδειά τους. Πώς να επωφεληθούν; Απλώς, καταπατώντας τα εγκαταλελειμμένα!
Αυτό επαινείται ως αγαθή και χρηστή διοίκηση. Ως δικαιοσύνη! Ενώ η συνήθης πρακτική ψέγεται ως τυραννία!
Σε μερικούς μήνες, να είμαστε καλά και θα έρθει πάλι η μεγαλοβδομάδα και θα ακούσουμε δικαιοσύνην μάθετε οι ενοικούντες επί της Γης. Μην ψάχνω ποιος το έγραψε και πότε ακριβώς, αλλά ας έχουμε υπόψη μας ότι όποιος και να το έγραψε μπορεί να είχε στο μυαλό του πολύ διαφορετική ιδέα περί δικαιοσύνης απ' αυτή που θεωρούμε εμείς δεδομένη!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου