Αφορμή για να γράψω το παρόν κείμενο μου έδωσε ένα άρθρο στην ιστοσελίδα http://www.capital.gr/ που δημοσιεύθηκε πριν λίγους μήνες, λίγο πριν την 25η Μαρτίου, με αναφορές τόσο στα ουκρανικά (και στη φάση που βρίσκονταν τότε), όσο και στην εθνική επέτειο. Δυστυχώς δε συγκράτησα το όνομα του συγγραφέα, ούτε μπόρεσα να εντοπίσω ξανά το άρθρο, αν και έψαξα στην ιστοσελίδα (θα φταίει μάλλον ότι γενικά δεν τα πάω καλά με το Κεφάλαιο!). Από μνήμης, λοιπόν, και με την επιφύλαξη ότι ίσως κάτι δεν θυμάμαι καλά, στο περίπου το κείμενο μεταξύ άλλων εξέφραζε την απορία γιατί οι σημερινοί Έλληνες σε σημαντικό ποσοστό αισθάνονται συμπάθεια προς τη Ρωσία και την πολιτική της, αφού "πώς να το κάνουμε, στο Ναβαρίνο μας ελευθέρωσαν, δε μας ελευθέρωσε ο Λάμπρος Κατσώνης". Η προφανής κριτική που άσκησαν αρκετοί σχολιαστές κάτω από το κείμενο είναι ότι ο συγγραφέας αυτής της φράσης παιδαριωδώς παραβλέπει τη συμμετοχή και της Ρωσίας στο Ναβαρίνο. Μόνο ασχετοσύνη με τα γεγονότα, ή το πιθανότερο (και χειρότερο) ιδεολογική τύφλωση μπορεί να εξηγήσει κάτι τέτοιο. Υπάρχουν όμως και άλλα σ' αυτή την υπόθεση...
Πριν κάτι λιγότερο από δέκα χρόνια συζητούσα με έναν - τότε - γνωστό μου ιστορικό. Ξένο, ανατολικοευρωπαίο, όχι ρώσο, αλλά κατά δική του ρήση ρωσόφιλο. Του ανέφερα κάποια στιγμή αυτό που μαθαίνουμε σχετικά με τη ρωσική πολιτική των χρόνων της τουρκοκρατίας, ότι διαρκώς οι τσάροι μας ξεσήκωναν και μετά από λίγο πετύχαιναν τους στόχους για τους οποίους πολεμούσαν, έκαναν ειρήνη με το σουλτάνο και μας άφηναν στο έλεος των τουρκαρβανιτάδων. Δεν είχε κάτι να πει για τα ορλωφικά, εξανέστη όμως όσον αφορά το '21 και την τελική απελευθέρωση. Μου είπε ότι ο σουλτάνος αναγκάστηκε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Ελλάδας λόγω του ρωσικού στρατού στα προάστια της Πόλης και ότι επομένως στη Ρωσία χρωστάμε την ανεξαρτησία μας! Υποχώρησα τότε, επιφυλάχτηκα, άλλαξα κουβέντα, σημείωσα τη συνομιλία μας, άλλωστε ήταν ιστορικός ως προς τις σπουδές. Σκέφτηκα ότι θα το ψάξω το θέμα να δω κατά πόσο είχε δίκιο.
Με βάση αυτά που μαθαίνουμε, όχι μόνο στο σχολείο, αλλά και στην τηλεόραση και στα κάθε απόχρωσης σχετικά επετειακά γραπτά, η Ναυμαχία του Ναβαρίνου και η επέμβαση των "προστατιδών δυνάμεων" ήταν η τελευταία καθοριστική πολεμική σύρραξη, μετά την οποία ο σουλτάνος αναγκάστηκε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Συχνά αναρωτιόμουν (χλιαρά), γιατί η καταστροφή του στόλου του τον εμπόδιζε να κατεβάσει στρατό μέσω Μακεδονίας και Θεσσαλίας, ή να ανεφοδιάσει τον αιγυπτιακό στρατό του Ιμπραΐμ δια ξηράς. Συμβαίνει, όμως, πολλές φορές, να διαβάζω στρατιωτική ιστορία και να μην καταλαβαίνω καλά τα πώς και τα γιατί, οπότε κι αυτή τη διερώτηση την άφηνα πάντα στην άκρη χωρίς να με πολυαπασχολεί. Στη συνήθη εξιστόρηση, λοιπόν, μετά το Ναβαρίνο, το πολύ πολύ βρίσκουμε σε μία γραμμή αναφορά στη Μάχη της Πέτρας, και μετά τα πρωτόκολλα και οι συνθήκες. Του Λονδίνου, της Ανδριανουπόλεως, της Κωνσταντινουπόλεως. Μια παράγραφος για όλες.
Αν ψάξει κανείς λιγάκι, διαπιστώνει τα εξής. Η Συνθήκη της Ανδριανουπόλεως, όταν για πρώτη φορά ο σουλτάνος δέχτηκε να παραχωρήσει κατ' αρχήν αυτονομία στους Έλληνες, δεν αφορούσε αποκλειστικά εμάς. Ήταν η συνθήκη ειρήνης του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828-29, κατά τον οποίο ο στρατός του τσάρου κατατρόπωσε αυτόν του σουλτάνου, προήλασε στην σημερινή Βουλγαρία και μπήκε στην Ανδριανούπολη. Αφορμή του πολέμου ήταν το κλείσιμο των στενών του Βοσπόρου στα ρωσικά πλοία (ζωτικής σημασίας) που εφήρμοσε ο σουλτάνος για αντίποινα στη ρωσική συμμετοχή στο Ναβαρίνο. Με άλλα λόγια, μετά το Ναβαρίνο (1827), ο σουλτάνος όχι μόνο δεν ήταν διατεθειμένος να μας κάνει το χατίρι, αλλά είχε και την αυτοπεποίθηση να προκαλέσει πόλεμο με τη Ρωσία! Χρειάστηκαν δεκάδες χιλιάδες ρώσοι φαντάροι να διασχίσουν τα ανατολικά βαλκάνια και να κατατροπώσουν τουρκικές στρατιές προκειμένου να πειστεί! Η δε Μάχη της Πέτρας (1829), αυτόν τον καιρό μόλις που το έψαχνα για να γράψω αυτό το άρθρο, έμαθα ότι ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη ενέδρα του Δημήτριου Υψηλάντη στον τουρκικό στρατό που έφευγε να ενισχύσει στο βορρά το μέτωπο εναντίον των ρώσων.
Να λοιπόν γιατί δεν μπορούσε ο σουλτάνος να ανεφοδιάσει τον Ιμπραΐμ, ή να του στείλει ενισχύσεις. Εν τω μεταξύ, στο Μοριά λάμβανε χώρα γαλλική εκστρατεία εκκαθάρισης (άλλο θέμα κι αυτό που επίσης δε μαθαίνουμε). Αυτή η γαλλική εκστρατεία έδιωξε τους αιγυπτίους από την Πελοπόννησο, την ώρα που οι ρωσικές δυνάμεις γονάτιζαν την Υψηλή Πύλη - και όσες δικές μας δυνάμεις υπήρχαν, όπως και όπου υπήρχαν, παρενοχλούσαν, κάποτε επιτυχημένα. Το Ναβαρίνο ήταν η αρχή της επέμβασης, όχι όμως το τέλος της!
Να σημειωθεί ότι τα παραπάνω δε μειώνουν σε τίποτα την Επανάσταση και τις προσπάθειες και τις θυσίες των αγωνιστών. Τι ήταν η Επανάσταση; Ήταν ανορθόδοξος πόλεμος - αντάρτικο. Κανένα αντάρτικο (εκτός ίσως σε περιπτώσεις εντελώς διαλυμένων κρατών, όπως δεν ήταν τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία) δεν περιμένει ότι θα αντιμετωπίσει τον εχθρό στα ίσια και θα κερδίσει. Ο στόχος είναι πάντα η καταστολή του αντάρτικου και η επαναφορά του προεπαναστατικού status quo να είναι πιο προβληματική και κοστοβόρος από την ικανοποίηση των αιτημάτων των μαχητών, ή μέρους αυτών. Και ο άλλος στόχος είναι, σε πολιτικό επίπεδο, να δημιουργηθούν εξωτερικές συμπάθειες και συμμαχίες, ώστε το αντάρτικο να υποστηριχθεί από εξωτερικές δυνάμεις, εάν είναι δυνατόν και απευθείας με επέμβαση.
Αφήνω, για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, στην άκρη την τεράστια συζήτηση εάν το ελληνικό κράτος που προέκυψε από την Επανάσταση, ως έκταση, δομικά χαρακτηριστικά, πολιτική ιδεολογία και λοιπά ήταν (κοντά σε) αυτό που θα ταίριαζε στο λαό μας, στην ιστορία και τον πολιτισμό του - και συνοψίζω σε δυο γραμμές την πορεία των γεγονότων. Στο συγκεκριμένο αντάρτικο, λοιπόν, αρχικά οι επαναστάτες του Μοριά εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός ότι το 1821 μεγάλα τμήματα του τουρκικού στρατού ήταν απασχολημένα με τον Αλή Πάσα και έτσι σημείωσαν τις πρώτες επιτυχίες και έκαναν τον πρώτο θόρυβο. Στη συνέχεια, κεφαλαιώδους σημασίας η συντριβή της στρατιάς του Δράμαλη στα Δερβενάκια. Απ' όσα μπορώ να καταλάβω, μάλλον η μάχη αυτή, η αποθέωση της ενέδρας και του αντάρτικου, είναι που ξεχωρίζει τα γεγονότα του '21 από παλιότερα αποτυχημένα κινήματα, όπως για παράδειγμα η εξέγερση του Κλαδά, το κίνημα του Σκυλόσοφου ή αυτό του Δασκαλογιάννη που εντάσσεται στα ορλωφικά. Και μετά πια, αφού χάρη στα Δερβενάκια έμεινε ζωντανή η Επανάσταση, καθοριστικής σημασίας η επέμβαση των εξωτερικών δυνάμεων. Όλα αυτά είναι σύμφωνα με την επίσημη ιστορία, η αντίρρησή μου είναι όμως ότι συστηματικά παραλείπεται κάθε αναφορά στον ρωσοτουρκικό πόλεμο καθώς και στη γαλλική εκστρατεία. Θεωρούνται άραγε γεγονότα αμελητέας σημασίας;!
Τον καιρό που προβαλόταν στην ελληνική τηλεόραση εκείνο το αμφιλεγόμενο ντοκιμανταίρ για το 1821 κι εγώ το έβλεπα με ενδιαφέρον από το εξωτερικό μέσω διαδικτύου, θυμάμαι ότι πριν σχηματίσω άποψη περίμενα να δω το τέλος του, να δω πώς θα εξιστορήσει τα γεγονότα της εξωτερικής επέμβασης, συγκεκριμένα αν θα αναφερθεί καθόλου στα ρωσοτουρκικά. Σταμάτησε, όμως, κι αυτό την παράθεση των γεγονότων στο Ναβαρίνο - και προχώρησε να πει πώς στη συνέχεια "το νέο κράτος δημιούργησε το ελληνικό έθνος μέσω των σχολείων που ίδρυσε" κλπ κλπ. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων επεισοδίων, ο καθηγητής Βερέμης, δια στόματος του κορυφαίου των νεοελλήνων διαννοουμένων Τατσόπουλου, μας είχε πληροφορήσει μεταξύ άλλων ότι το κρυφό σχολειό ήταν μύθος όπως και η Αγία Λαύρα, τα όπλα όμως στα χέρια των επαναστατών για τις σφαγές των τούρκων στο Μοριά τα έβαζαν κληρικοί. Να μελετηθούν όλα αυτά, να συζητηθούν και να παρουσιαστούν, καμία αντίρρηση από μένα. Αλλά πριν δοθεί έμφαση στη "διόρθωση" τέτοιων θεμάτων βασικά συμβολικού χαρακτήρα, δεν θα πρέπει πρώτα-πρώτα να μην αποσιωπάται το κεφαλαιώδες γεγονός ότι η ελληνική ανεξαρτησία επετεύχθη με το Μόσκοβο στην Ανδριανούπολη, "το γένος το ξανθόν και ρωμαλέον" δυο βήματα από την Πόλη;
Θυμάμαι ότι τον ίδιο καιρό του ντοκιμανταίρ, μετά το τελευταίο επεισόδιο είχα μπει στη σχετική ιστοσελίδα και είχα σχολιάσει ότι από τη στιγμή που αποσιωπώνται τέτοιας σημασίας γεγονότα, εγώ δεν μπορώ να έχω εμπιστοσύνη σε ο,τιδήποτε άλλο άκουσα και είδα στο συγκεκριμένο έργο. Είχα προχωρήσει περισσότερο και είχα πει ότι την τότε ρωσική επέμβαση δε συμφέρει κανέναν να την θυμάται. Τους δεξιούς που "ανήκουσιν εις την Δύσην", όχι βέβαια και να δεχτούν ότι μας βοήθησε σε κάτι η Ρωσία! Τους αριστερούς, ούτε αυτοί μπορεί να δεχτούν ότι το τσαρικό καθεστώς έκανε κάτι καλό για μας! Ένας άλλος σχολιαστής όμως από κάτω με είχε διορθώσει, παρέχοντας ένα σύνδεσμο που παρουσίαζε τα γεγονότα λίγο πολύ όπως τα παρουσιάζω κι εγώ εδώ, ήταν το μοναδικό ελληνικό κείμενο που έχω συναντήσει μέχρι σήμερα να αποδίδει τη σημασία που αρμόζει στο ρόλο του ρωσικού παράγοντα στα γεγονότα του '21. Η πηγή του; Ένα φύλλο του... Ριζοσπάστη!!! Δυστυχώς δεν κατάφερα να ξαναβρώ τη συζήτηση, μάλλον η σελίδα έχει κατέβει πια. Ούτε και το φύλλο του Ριζοσπάστη μπόρεσα να εντοπίσω πια, αλλά "ο εωρακώς μεμαρτύρηκε και αληθής εστίν η μαρτυρία". Αυτό, για του στραβού το δίκιο, χωρίς να έχω κανένα λόγο να αρνηθώ τυχόν ανοησίες που έχουν γραφεί σχετικά με το '21 σε άλλα άρθρα της συγκεκριμένης εφημερίδας ανά τα χρόνια, ούτε να τις δικαιολογήσω.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Συνήθως σε όσα από τα κείμενά μου είναι σχετικά μεγάλα, ξεφεύγω σε διάφορες προεκτάσεις και συνειρμούς. Δεν προτίθεμαι να αφήσω τούτο εδώ να αποτελέσει εξαίρεση!
Κάτι άλλο που ακούμε συχνά πυκνά είναι ότι μετά τα ορλωφικά οι Έλληνες ψυχράνθηκαν με τη Ρωσία, και έπαψαν να ελπίζουν σε βοήθεια ή συνεργασία με εκεί. Δε νομίζω ότι αυτό επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα. Είναι γνωστό π.χ. ότι κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, η κοινή γνώμη στο Βασίλειο της Ελλάδος πίεζε πολύ έντονα για συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό της Ρωσίας. Ίσως οι άνθρωποι τότε θυμούνταν ακόμα τη ρωσική επέμβαση που έχουμε ξεχάσει εμείς! Είναι γνωστό ότι χρειάστηκε ναυτικός αποκλεισμός του λιμανιού του Πειραιά από βρετανικά πολεμικά για να ''πειστεί' η ελληνική κυβέρνηση να μην προχωρήσει σε κάτι τέτοιο.
Απ' ότι φαίνεται, όμως, και στην κοινή γνώμη της Ρωσίας κατά τις δεκαετίες 1830-1850 τουλάχιστον, ήταν γνωστά και δημοφιλή τα πρόσωπα και τα ονόματα των αγωνιστών της επανάστασης του '21. Προς μεγάλη μου έκπληξη όταν πριν μερικά χρόνια διάβασα σε αγγλική μετάφραση τις Νεκρές Ψυχές του Νικολάι Γκόγκολ, σε ένα από τα σπίτια που επισκέπτεται ο κεντρικός ήρωας, μέρος της διακόσμησης στον τοίχο αποτελούν προσωπογραφίες του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του Μιαούλη, του Κανάρη και της Μπουμπουλίνας. Επιπλέον, ο Christopher English, μεταφραστής και σχολιαστής του Γκόγκολ, μας πληροφορεί ότι η Μπουμπουλίνα κάνει την εμφάνισή της τον 19ο αιώνα σε ρωσικά φυλλάδια με εικονογραφημένες λαϊκές ιστορίες (lubok) - μια Μπουμπουλίνα που δεν έχει καμία σχέση με το ιστορικό πρόσωπο της καπετάνισσας, αλλά πρόκειται για ένα στοιχείο που δείχνει την οικειότητα με την οποία περιέβαλε ο ρωσικός λαός του 19ου αιώνα τη μνήμη των δικών μας ηρώων (παράβλεπε την ανιστόριτη παρουσία του Μεγαλέξαντρου στο δικό μας λαϊκό θέατρο σκιών).
Πριν κάτι λιγότερο από δέκα χρόνια συζητούσα με έναν - τότε - γνωστό μου ιστορικό. Ξένο, ανατολικοευρωπαίο, όχι ρώσο, αλλά κατά δική του ρήση ρωσόφιλο. Του ανέφερα κάποια στιγμή αυτό που μαθαίνουμε σχετικά με τη ρωσική πολιτική των χρόνων της τουρκοκρατίας, ότι διαρκώς οι τσάροι μας ξεσήκωναν και μετά από λίγο πετύχαιναν τους στόχους για τους οποίους πολεμούσαν, έκαναν ειρήνη με το σουλτάνο και μας άφηναν στο έλεος των τουρκαρβανιτάδων. Δεν είχε κάτι να πει για τα ορλωφικά, εξανέστη όμως όσον αφορά το '21 και την τελική απελευθέρωση. Μου είπε ότι ο σουλτάνος αναγκάστηκε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Ελλάδας λόγω του ρωσικού στρατού στα προάστια της Πόλης και ότι επομένως στη Ρωσία χρωστάμε την ανεξαρτησία μας! Υποχώρησα τότε, επιφυλάχτηκα, άλλαξα κουβέντα, σημείωσα τη συνομιλία μας, άλλωστε ήταν ιστορικός ως προς τις σπουδές. Σκέφτηκα ότι θα το ψάξω το θέμα να δω κατά πόσο είχε δίκιο.
Με βάση αυτά που μαθαίνουμε, όχι μόνο στο σχολείο, αλλά και στην τηλεόραση και στα κάθε απόχρωσης σχετικά επετειακά γραπτά, η Ναυμαχία του Ναβαρίνου και η επέμβαση των "προστατιδών δυνάμεων" ήταν η τελευταία καθοριστική πολεμική σύρραξη, μετά την οποία ο σουλτάνος αναγκάστηκε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Συχνά αναρωτιόμουν (χλιαρά), γιατί η καταστροφή του στόλου του τον εμπόδιζε να κατεβάσει στρατό μέσω Μακεδονίας και Θεσσαλίας, ή να ανεφοδιάσει τον αιγυπτιακό στρατό του Ιμπραΐμ δια ξηράς. Συμβαίνει, όμως, πολλές φορές, να διαβάζω στρατιωτική ιστορία και να μην καταλαβαίνω καλά τα πώς και τα γιατί, οπότε κι αυτή τη διερώτηση την άφηνα πάντα στην άκρη χωρίς να με πολυαπασχολεί. Στη συνήθη εξιστόρηση, λοιπόν, μετά το Ναβαρίνο, το πολύ πολύ βρίσκουμε σε μία γραμμή αναφορά στη Μάχη της Πέτρας, και μετά τα πρωτόκολλα και οι συνθήκες. Του Λονδίνου, της Ανδριανουπόλεως, της Κωνσταντινουπόλεως. Μια παράγραφος για όλες.
Αν ψάξει κανείς λιγάκι, διαπιστώνει τα εξής. Η Συνθήκη της Ανδριανουπόλεως, όταν για πρώτη φορά ο σουλτάνος δέχτηκε να παραχωρήσει κατ' αρχήν αυτονομία στους Έλληνες, δεν αφορούσε αποκλειστικά εμάς. Ήταν η συνθήκη ειρήνης του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828-29, κατά τον οποίο ο στρατός του τσάρου κατατρόπωσε αυτόν του σουλτάνου, προήλασε στην σημερινή Βουλγαρία και μπήκε στην Ανδριανούπολη. Αφορμή του πολέμου ήταν το κλείσιμο των στενών του Βοσπόρου στα ρωσικά πλοία (ζωτικής σημασίας) που εφήρμοσε ο σουλτάνος για αντίποινα στη ρωσική συμμετοχή στο Ναβαρίνο. Με άλλα λόγια, μετά το Ναβαρίνο (1827), ο σουλτάνος όχι μόνο δεν ήταν διατεθειμένος να μας κάνει το χατίρι, αλλά είχε και την αυτοπεποίθηση να προκαλέσει πόλεμο με τη Ρωσία! Χρειάστηκαν δεκάδες χιλιάδες ρώσοι φαντάροι να διασχίσουν τα ανατολικά βαλκάνια και να κατατροπώσουν τουρκικές στρατιές προκειμένου να πειστεί! Η δε Μάχη της Πέτρας (1829), αυτόν τον καιρό μόλις που το έψαχνα για να γράψω αυτό το άρθρο, έμαθα ότι ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη ενέδρα του Δημήτριου Υψηλάντη στον τουρκικό στρατό που έφευγε να ενισχύσει στο βορρά το μέτωπο εναντίον των ρώσων.
Να λοιπόν γιατί δεν μπορούσε ο σουλτάνος να ανεφοδιάσει τον Ιμπραΐμ, ή να του στείλει ενισχύσεις. Εν τω μεταξύ, στο Μοριά λάμβανε χώρα γαλλική εκστρατεία εκκαθάρισης (άλλο θέμα κι αυτό που επίσης δε μαθαίνουμε). Αυτή η γαλλική εκστρατεία έδιωξε τους αιγυπτίους από την Πελοπόννησο, την ώρα που οι ρωσικές δυνάμεις γονάτιζαν την Υψηλή Πύλη - και όσες δικές μας δυνάμεις υπήρχαν, όπως και όπου υπήρχαν, παρενοχλούσαν, κάποτε επιτυχημένα. Το Ναβαρίνο ήταν η αρχή της επέμβασης, όχι όμως το τέλος της!
Να σημειωθεί ότι τα παραπάνω δε μειώνουν σε τίποτα την Επανάσταση και τις προσπάθειες και τις θυσίες των αγωνιστών. Τι ήταν η Επανάσταση; Ήταν ανορθόδοξος πόλεμος - αντάρτικο. Κανένα αντάρτικο (εκτός ίσως σε περιπτώσεις εντελώς διαλυμένων κρατών, όπως δεν ήταν τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία) δεν περιμένει ότι θα αντιμετωπίσει τον εχθρό στα ίσια και θα κερδίσει. Ο στόχος είναι πάντα η καταστολή του αντάρτικου και η επαναφορά του προεπαναστατικού status quo να είναι πιο προβληματική και κοστοβόρος από την ικανοποίηση των αιτημάτων των μαχητών, ή μέρους αυτών. Και ο άλλος στόχος είναι, σε πολιτικό επίπεδο, να δημιουργηθούν εξωτερικές συμπάθειες και συμμαχίες, ώστε το αντάρτικο να υποστηριχθεί από εξωτερικές δυνάμεις, εάν είναι δυνατόν και απευθείας με επέμβαση.
Αφήνω, για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, στην άκρη την τεράστια συζήτηση εάν το ελληνικό κράτος που προέκυψε από την Επανάσταση, ως έκταση, δομικά χαρακτηριστικά, πολιτική ιδεολογία και λοιπά ήταν (κοντά σε) αυτό που θα ταίριαζε στο λαό μας, στην ιστορία και τον πολιτισμό του - και συνοψίζω σε δυο γραμμές την πορεία των γεγονότων. Στο συγκεκριμένο αντάρτικο, λοιπόν, αρχικά οι επαναστάτες του Μοριά εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός ότι το 1821 μεγάλα τμήματα του τουρκικού στρατού ήταν απασχολημένα με τον Αλή Πάσα και έτσι σημείωσαν τις πρώτες επιτυχίες και έκαναν τον πρώτο θόρυβο. Στη συνέχεια, κεφαλαιώδους σημασίας η συντριβή της στρατιάς του Δράμαλη στα Δερβενάκια. Απ' όσα μπορώ να καταλάβω, μάλλον η μάχη αυτή, η αποθέωση της ενέδρας και του αντάρτικου, είναι που ξεχωρίζει τα γεγονότα του '21 από παλιότερα αποτυχημένα κινήματα, όπως για παράδειγμα η εξέγερση του Κλαδά, το κίνημα του Σκυλόσοφου ή αυτό του Δασκαλογιάννη που εντάσσεται στα ορλωφικά. Και μετά πια, αφού χάρη στα Δερβενάκια έμεινε ζωντανή η Επανάσταση, καθοριστικής σημασίας η επέμβαση των εξωτερικών δυνάμεων. Όλα αυτά είναι σύμφωνα με την επίσημη ιστορία, η αντίρρησή μου είναι όμως ότι συστηματικά παραλείπεται κάθε αναφορά στον ρωσοτουρκικό πόλεμο καθώς και στη γαλλική εκστρατεία. Θεωρούνται άραγε γεγονότα αμελητέας σημασίας;!
Τον καιρό που προβαλόταν στην ελληνική τηλεόραση εκείνο το αμφιλεγόμενο ντοκιμανταίρ για το 1821 κι εγώ το έβλεπα με ενδιαφέρον από το εξωτερικό μέσω διαδικτύου, θυμάμαι ότι πριν σχηματίσω άποψη περίμενα να δω το τέλος του, να δω πώς θα εξιστορήσει τα γεγονότα της εξωτερικής επέμβασης, συγκεκριμένα αν θα αναφερθεί καθόλου στα ρωσοτουρκικά. Σταμάτησε, όμως, κι αυτό την παράθεση των γεγονότων στο Ναβαρίνο - και προχώρησε να πει πώς στη συνέχεια "το νέο κράτος δημιούργησε το ελληνικό έθνος μέσω των σχολείων που ίδρυσε" κλπ κλπ. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων επεισοδίων, ο καθηγητής Βερέμης, δια στόματος του κορυφαίου των νεοελλήνων διαννοουμένων Τατσόπουλου, μας είχε πληροφορήσει μεταξύ άλλων ότι το κρυφό σχολειό ήταν μύθος όπως και η Αγία Λαύρα, τα όπλα όμως στα χέρια των επαναστατών για τις σφαγές των τούρκων στο Μοριά τα έβαζαν κληρικοί. Να μελετηθούν όλα αυτά, να συζητηθούν και να παρουσιαστούν, καμία αντίρρηση από μένα. Αλλά πριν δοθεί έμφαση στη "διόρθωση" τέτοιων θεμάτων βασικά συμβολικού χαρακτήρα, δεν θα πρέπει πρώτα-πρώτα να μην αποσιωπάται το κεφαλαιώδες γεγονός ότι η ελληνική ανεξαρτησία επετεύχθη με το Μόσκοβο στην Ανδριανούπολη, "το γένος το ξανθόν και ρωμαλέον" δυο βήματα από την Πόλη;
Θυμάμαι ότι τον ίδιο καιρό του ντοκιμανταίρ, μετά το τελευταίο επεισόδιο είχα μπει στη σχετική ιστοσελίδα και είχα σχολιάσει ότι από τη στιγμή που αποσιωπώνται τέτοιας σημασίας γεγονότα, εγώ δεν μπορώ να έχω εμπιστοσύνη σε ο,τιδήποτε άλλο άκουσα και είδα στο συγκεκριμένο έργο. Είχα προχωρήσει περισσότερο και είχα πει ότι την τότε ρωσική επέμβαση δε συμφέρει κανέναν να την θυμάται. Τους δεξιούς που "ανήκουσιν εις την Δύσην", όχι βέβαια και να δεχτούν ότι μας βοήθησε σε κάτι η Ρωσία! Τους αριστερούς, ούτε αυτοί μπορεί να δεχτούν ότι το τσαρικό καθεστώς έκανε κάτι καλό για μας! Ένας άλλος σχολιαστής όμως από κάτω με είχε διορθώσει, παρέχοντας ένα σύνδεσμο που παρουσίαζε τα γεγονότα λίγο πολύ όπως τα παρουσιάζω κι εγώ εδώ, ήταν το μοναδικό ελληνικό κείμενο που έχω συναντήσει μέχρι σήμερα να αποδίδει τη σημασία που αρμόζει στο ρόλο του ρωσικού παράγοντα στα γεγονότα του '21. Η πηγή του; Ένα φύλλο του... Ριζοσπάστη!!! Δυστυχώς δεν κατάφερα να ξαναβρώ τη συζήτηση, μάλλον η σελίδα έχει κατέβει πια. Ούτε και το φύλλο του Ριζοσπάστη μπόρεσα να εντοπίσω πια, αλλά "ο εωρακώς μεμαρτύρηκε και αληθής εστίν η μαρτυρία". Αυτό, για του στραβού το δίκιο, χωρίς να έχω κανένα λόγο να αρνηθώ τυχόν ανοησίες που έχουν γραφεί σχετικά με το '21 σε άλλα άρθρα της συγκεκριμένης εφημερίδας ανά τα χρόνια, ούτε να τις δικαιολογήσω.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Συνήθως σε όσα από τα κείμενά μου είναι σχετικά μεγάλα, ξεφεύγω σε διάφορες προεκτάσεις και συνειρμούς. Δεν προτίθεμαι να αφήσω τούτο εδώ να αποτελέσει εξαίρεση!
Κάτι άλλο που ακούμε συχνά πυκνά είναι ότι μετά τα ορλωφικά οι Έλληνες ψυχράνθηκαν με τη Ρωσία, και έπαψαν να ελπίζουν σε βοήθεια ή συνεργασία με εκεί. Δε νομίζω ότι αυτό επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα. Είναι γνωστό π.χ. ότι κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, η κοινή γνώμη στο Βασίλειο της Ελλάδος πίεζε πολύ έντονα για συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό της Ρωσίας. Ίσως οι άνθρωποι τότε θυμούνταν ακόμα τη ρωσική επέμβαση που έχουμε ξεχάσει εμείς! Είναι γνωστό ότι χρειάστηκε ναυτικός αποκλεισμός του λιμανιού του Πειραιά από βρετανικά πολεμικά για να ''πειστεί' η ελληνική κυβέρνηση να μην προχωρήσει σε κάτι τέτοιο.
Απ' ότι φαίνεται, όμως, και στην κοινή γνώμη της Ρωσίας κατά τις δεκαετίες 1830-1850 τουλάχιστον, ήταν γνωστά και δημοφιλή τα πρόσωπα και τα ονόματα των αγωνιστών της επανάστασης του '21. Προς μεγάλη μου έκπληξη όταν πριν μερικά χρόνια διάβασα σε αγγλική μετάφραση τις Νεκρές Ψυχές του Νικολάι Γκόγκολ, σε ένα από τα σπίτια που επισκέπτεται ο κεντρικός ήρωας, μέρος της διακόσμησης στον τοίχο αποτελούν προσωπογραφίες του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του Μιαούλη, του Κανάρη και της Μπουμπουλίνας. Επιπλέον, ο Christopher English, μεταφραστής και σχολιαστής του Γκόγκολ, μας πληροφορεί ότι η Μπουμπουλίνα κάνει την εμφάνισή της τον 19ο αιώνα σε ρωσικά φυλλάδια με εικονογραφημένες λαϊκές ιστορίες (lubok) - μια Μπουμπουλίνα που δεν έχει καμία σχέση με το ιστορικό πρόσωπο της καπετάνισσας, αλλά πρόκειται για ένα στοιχείο που δείχνει την οικειότητα με την οποία περιέβαλε ο ρωσικός λαός του 19ου αιώνα τη μνήμη των δικών μας ηρώων (παράβλεπε την ανιστόριτη παρουσία του Μεγαλέξαντρου στο δικό μας λαϊκό θέατρο σκιών).
Μερικές δεκαετίες αργότερα, βεβαίως, φτάνουμε στην περιβόητη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, συνθήκη ειρήνης ενός άλλου ρωσοτουρκικού πολέμου, που προέβλεπε την δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας και ευτυχώς δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ακολουθούν δικές μου σκέψεις. Νομίζω με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου η Ρωσία αποδέχεται ότι η Ελλάδα θα παραμείνει έξω από τη δική της σφαίρα επιρροής, και ψάχνει να δημιουργήσει κάποιο άλλο κράτος στην περιοχή μέσω του οποίου θα προβάλει τα συμφέροντά της. Προφανώς, προσπαθεί το κράτος αυτό να είναι όσο πιο ισχυρό γίνεται. Η Βουλγαρία υπήρξε πράγματι δορυφόρος ουσιαστικά τόσο της τσαρικής όσο και της κομμουνιστικής Ρωσίας μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Προκειμένου να δώσει περιεχόμενο και ιδεολογικό υπόβαθρο στην υποστήριξη αυτού του δορυφόρου (ίσως-ίσως να εξασφαλίσει ότι δε θα τον φάει κι αυτόν η Αγγλία), η ρωσική πολιτική καταπίπτει στην εθνοφυλετική θεωρία του πανσλαβισμού. Ο φυλετισμός ήταν πολύ της μόδας στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα - παραφράσσοντας μια ρήση την οποία πολύ συχνά αναφέρει ο Γιανναράς, φαντάζομαι ο Σβορώνος θα έλεγε ότι οι ιστορικοί και οι εθνολόγοι τότε ασχολούνταν με τη ζωολογία! Αλλά αν για τον κάθε δυτικό, για τον κάθε Fallmerayer... τι να μας πει απ' τη ζωή του, πολύ φυσικό να μπερδεύει την εθνολογία με τη ζωολογία... για ένα λαό όμως που έμαθε Πολιτισμό απ' την Κωνσταντινούπολη, ο φυλετισμός είναι πτώση... ούτε η πρώτη βέβαια ούτε η τελευταία.
Μεγάλα θέματα ανοίγω όμως! Τον 19ο αιώνα, όχι μόνο τον καιρό του Αγ. Στεφάνου αλλά από πιο πριν, σαφώς το 1828-29 και από περασμένους αιώνες, η Ρωσία ήταν μια αυτοκρατορία που λειτουργούσε όπως οι υπόλοιπες της εποχής. Η άρχουσα τάξη της εκδυτικισμένη. Οι στόχοι της πολιτικής της, ιμπεριαλιστικοί, αποικιοκρατικοί. Η Αυλή δεν ήξερε καλά καλά τη γλώσσα του λαού που κυβερνούσε, μιλούσε γαλλικά! Ο ίδιος ο Πούσκιν, ο εθνικός τους ποιητής, έγραψε κάποια έργα στα γαλλικά. Αν δεις το σύνδεσμο που έδωσα και πριν για τα γεγονότα του 1828-29, οι στρατάρχες Γερμανοί! Ο Λογκίνος Χέυδεν που ξέρουμε από το Ναβαρίνο ήταν Ολλανδός! Ε, και τότε γιατί με κόφτει εμένα τόσο πολύ που δεν αναγνωρίζουμε τη συμβολή του ρωσοτουρκικού πολέμου στην επίτευξη της ανεξαρτησίας μας; Γιατί εκ συστήματος παραλείπουμε σημαντικά και αληθή ιστορικά γεγονότα, γι' αυτό...
Το 10ο αιώνα οι Ρώσοι πήραν από τους δικούς μας προγόνους όχι μόνο το χριστιανισμό, αλλά και πολλά στοιχεία που αφορούσαν την οργάνωση του κράτους, την πολιτική σκέψη... σαφώς την τέχνη, την κοσμοθεωρία... όχι όλα, σε καμία περίπτωση! Για παράδειγμα, κοινή διαπίστωση όποιου έχει ή είχε ποτέ την παραμικρή επαφή με ρώσους ή τη Ρωσία είναι ότι την αίσθηση του μέτρου δεν την άγγιξαν ποτέ! Οι δυο λαοί βρέθηκαν λοιπόν ξαφνικά με, επιφανειακά τουλάχιστον, πολλά κοινά στοιχεία. Στους αιώνες που ακολούθησαν, ο καθένας αντιμετώπισε τις δικές του ιστορικές περιπέτειες, και, με τη μία ή την άλλη διαδικασία, απομακρύνθηκαν από το "σημείο τομής" του 10ου αιώνα - σημείο αφετηρίας πολιτισμού, μάλιστα, για τους Ρώσους. Ε, δέκα αιώνες μετά, όσοι από εμάς τους νεοέλληνες ψαχνόμαστε προς την κατεύθυνση του ρωμαίικου ελληνισμού και όσοι από τους νεορώσους ψάχνουν τη γνησιότητα του δικού τους πολιτισμού στο Κίεβο του Βλαδίμηρου και στο Νόβγκοροντ του Αλεξάνδρου Νιέφσκυ είναι πολύ φυσικό να αισθάνονται, ίσως όχι αδέρφια, αλλά ας πούμε ξαδέρφια. Είμαστε βέβαια και οι δύο ισχνές μειοψηφίες. Όλοι οι υπόλοιποι ("ανήκοντες εις την Δύσην", κομμουνιστές, εθνικιστές, αρχαιόπληκτοι, εκσυγχρονιστές, αρθρογράφοι του capital κλπ)... ένθεν κακήθεν (πανσλαβιστές, ιμπεριαλιστές, πουτινικοί κλπ) δεν υπάρχει κανένας λόγος να αισθάνονται έτσι, εκτός ίσως υπό την επήρεια κάποιου λανθάνοντος και ασυναίσθητου πολιτισμικού βιώματος και κάποιας ιστορικής μνήμης, που ίσως κάποια στιγμή τους οδηγήσει σε αναζητήσεις... ίσως και όχι. Ώστε: δεν υπάρχει ιστορικός - πολιτισμικός λόγος ο νεορωμηός να αισθάνεται συμπάθεια προς την πολιτική του Πούτιν, ή και προς την εκδυτικισμένη πολιτική της Ρωσικής Αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα, αυτό όμως δε δικαιολογεί τη διαγραφή ιστορικών γεγονότων.
Δεν ξέρω αν γίνεται αντιληπτό αυτό που γράφω περί σταδιακής (κάποτε και απότομης) απομάκρυνσης και των δύο λαών από το, κατά σημαντικό ποσοστό κοινό, πολιτισμικό υπόβαθρο του 10ου αιώνα. Είναι αλήθεια ότι τέτοιες κουβέντες είναι πολύ επικίνδυνο να καταντήσουν αερολογίες. Είναι επίσης αλήθεια ότι συχνά είναι δυσδιάκριτα τα όρια του τι αποτελεί παρέκκλιση και τι όχι. Τέλος, είναι ακόμα εύλογη η διερώτηση του πού εντοπίζεται η παρέκκλιση - κατάπτωση και πού απλώς έχουμε αναπόφευκτη εξέλιξη, δεδομένων των νέων συνθηκών. Κάποτε όμως τα πράγματα είναι σαφή: ανέφερα παραπάνω και επαναλαμβάνω, όταν τοποθετείς την αρχή του Πολιτισμού σου στη συνάντησή σου με τη ρωμηοσύνη, τότε ο πανσλαβισμός είναι πτώση!
Ανέφερα επίσης ακροθιγώς παραπάνω τον Αλέξανδρο Νιέφσκυ. Νομίζω αυτή η ιστορική προσωπικότητα, η ζωή του, το έργο του, κυρίως δε οι διαφορετικοί τρόποι ερμηνείας και αποτίμησης αυτών, παρέχουν ένα θαυμάσιο παράδειγμα όπου σαφώς διακρίνονται οι νοοτροπίες: η "καθ' ημάς" και η "παρεκκλίνουσα" - δυτικότροπη - νεωτερική.
Η πλειοψηφία των ανθρώπων που έχουν έστω ακούσει τον Αλέξανδρο Νιέφσκυ τον γνωρίζουν μέσα από το προπαγανδιστικό και, για τη δική μας αισθητική, γραφικό έως κωμικό κινηματογραφικό έργο του Αϊζενστάιν. Εκεί παρουσιάζεται σαν ένας ατρόμητος πολέμαρχος, ένας ήρωας που κατατρόπωσε τους εισβολείς Τεύτονες Ιππότες (κατ' ακρίβεια, τους Ιππότες του Τάγματος της Λιβονίας - Λετονίας, που ήταν παρεμφερές και σχετιζόμενο, αλλά επειδή τεύτονες = γερμανοί, η αναφορά στους Τεύτονες εξυπηρετούσε προφανώς λόγους προπαγάνδας). Αυτή είναι η συνήθης άποψη της ρωσικής ιστοριογραφίας, τσαρικής, κομμουνιστικής και πουτινικής.
Μια άλλη σχολή σκέψης, θα έλεγε κανείς η αποδομητική, η Ρεπούση της Ρωσίας, θεωρούν τον Αλέξανδρο προδότη! Έναν μεσαιωνικό Κουΐσλινγκ, που κάλεσε τους Μογγόλους στη Ρωσία και τους έκανε επικυρίαρχους! Ενδεχομένως ενδόμυχα δεν του συγχωρούν ποτέ ότι αντιστάθηκε στην "εκπολιτιστική" εκστρατεία της Δύσης!
Ο Αλέξανδρος Νιέφσκυ έζησε στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα και υπήρξε ηγέτης - πρίγκηπας της πολιτείας του Νόβγκοροντ, μιας πολιτικής οντότητας στα βόρεια της Ρωσίας, ιδιαίτερα πλούσιας από το εμπόριο της γούνας μέσω της βαλτικής αλλά και μέσω χερσαίων ευρασιατικών εμπορικών δρόμων. Με πολίτευμα μάλλον ολιγαρχικό - αριστοκρατικό - πλουτοκρατικό, ενδεχομένως συγκρίσιμο με αυτό των σύγχρονών του εμπορικών πόλεων της Ιταλίας που γνωρίζουμε καλύτερα, της Βενετίας, της Γένοβας, της Πίζας.
Γείτονές του τον καιρό του Αλεξάνδρου, στα νότια άλλες ρωσικές ηγεμονίες, στα βόρεια οι Σουηδοί, στα δυτικά τα ρωμαιοκαθολικά γερμανικά μοναστικά τάγματα, οι τεύτονες και οι λιβόνιοι ιππότες, στα ανατολικά και όλο και περισσότερο στα νότια οι Μογγόλοι και οι ομοειδείς τους Τάταροι της Χρυσής Ορδής.
Οι Μογγόλοι λοιπόν του Τζέγκις Χαν και των επιγόνων του, το 13ο αιώνα προχωρούσαν, έσφαζαν και έκαιγαν όπως δείχνει ο παραπάνω χάρτης που έκλεψα από το σχετικό άρθρο στη wikipedia. Είχαν κι ένα χαρακτηριστικό, δε σκάμπαζαν πολλά ούτε από πολιτισμικά ούτε θρησκευτικά. Η δυναστεία του Τζένγκις Χαν ασπάστηκε κάποια στιγμή το σουνιτικό Ισλάμ, πιθανότατα για πολιτικούς λόγους, αλλά δεν είχε και ιδιαίτερο ενδιαφέρον ούτε να προσηλυτίσει πληθυσμούς ούτε να πειράξει τρόπους ζωής... μόνο να λεηλατήσει και να σφάξει πληθυσμούς! Σ' αυτό το πλαίσιο και με τέτοιου μεγέθους κίνδυνο εξ' ανατολών, ο Αλέξανδρος Νιέφσκυ - ίσως μόνος σε όλη την Ευρασία - λύτρωσε την πολιτεία του από τις μογγολικές επιδρομές, καθιστώντας την φόρου υποτελή στην Ορδή, χωρίς πόλεμο, με διπλωματία και δωροδοκίες (εν πολλοίς συνώνυμα τα δύο, ε, ισχύει ακόμα αυτή η συνωνυμία μάλιστα).
Οι εχθροί από βορρά και δύση, αντίθετα, ήταν άλλη ιστορία. Οι μεν Σουηδοί ήταν σχεδόν προαιώνιοι αντίπαλοι του Νόβγκοροντ, είχαν αψιμαχήσει αρκετές φορές στο παρελθόν για τον έλεγχο της ανατολικής απόληξης του βαλτικού εμπορίου και θα πολεμούσαν ξανά στο μέλλον, και μετά τη δημιουργία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από τη συννένωση των σκόρπιων ηγεμονιών. Τα δε τάγματα των ιπποτών - μοναχών... άλλο θέμα πάλι. Αυτά τα τάγματα ιδρύθηκαν ουσιαστικά στα λατινικά κράτη της ανατολικής μεσογείου που δημιουργήθηκαν με τις σταυροφορίες. Όταν τα κράτη αυτά ανακατελείφθησαν από τους σαρακηνούς, οι μοναχοί - ιππότες βρήκαν καταφύγιο... από δω κι από κει. Στην περίπτωση των Τευτόνων Ιπποτών, μετά από κάποιες περιπλανήσεις κατέληξαν στη Βαλτική, με αποστολή να εκχριστιανίσουν με τα σπαθί τους τελευταίους ειδωλολάτρες της Ευρώπης, τους Λιθουανούς και άλλους αυτόχθονες της περιοχής. Όταν αυτό πραγματοποιήθηκε (ή και παράλληλα), έμειναν και λειτούργησαν κι αυτοί ως κράτος στην περιοχή, κράτος φύσει πολεμοχαρές και μάλιστα με εχθρικές διαθέσεις εναντίον των "αιρετικών" ρωσικών ηγεμονιών. Περιττό να αναφερθεί ότι περιθώρια διπλωματίας και συνεννόησης με τους φανατικούς παπικούς των μοναστικών - ιπποτικών ταγμάτων δεν υπήρχαν ούτε κατά διάννοια εάν το Νόβγκοροντ ήθελε να διατηρήσει την Πίστη, τον Πολιτισμό και τον τρόπο ζωής του. Οι Μογγόλοι απεδείχθησαν πιο συνεννοήσιμοι!
Στα πλαίσια αυτά, λοιπόν, ο Αλέξανδρος Νιέφσκυ κατατροπώνει κατ' αρχήν σε ηλικία 19 ετών τους Σουηδούς στη Μάχη του (ποταμού) Νέβα και αποκρούει την εισβολή τους, σε ένα ιστορικό επεισόδιο που μάλλον μπορεί να θεωρηθεί "business as usual", λαμβάνοντας υπόψη το παρελθόν και το μέλλον των ρωσο-σουηδικών πολέμων. Και λίγα χρόνια αργότερα, έχοντας ήδη εξασφαλίσει την εύνοια των Μογγόλων, κατατροπώνει τους Λιβονίους Ιππότες στη Μάχη επί του Πάγου που αποτελεί και το κύριο θέμα της ταινίας του Αϊζενστάιν.
Γιατί τις έγραψα όλες αυτές τις φλυαρίες; Για να αιτιολογήσω την άποψή μου ότι 200 και κάτι χρόνια μετά τον εκχριστιανισμό - εκπολιτισμό των Ρώσων, στην πολιτική αντίληψη ίσως της μεγαλύτερης προσωπικότητας της ρωσικής ιστορίας, επιβιώνουν κριτήρια δικά μας... "βυζαντινά"... ρωμέικα... Προτεραιότητα η ευημερία των κατοίκων, η ειρήνη του κράτους. Με κάθε μέσο διπλωματικό, κατά κόρον με δωροδοκίες ανήσυχων βαρβάρων. Και ο πόλεμος ως αναγκαίο κακό, ο αμυντικός μάλιστα. Εκεί πια όπου η διπλωματία δεν έχει ελπίδες. Ο ηρωικός πόλεμος αυτοθυσίας εναντίον ισχυρότερου εχθρού για να μη σε πούνε δειλο, ενώ υπάρχει δυνατότητα αποτροπής του... αυτό το παράξενο εφεύρημα - ιδεολόγημα της μεσαιωνικής δυτικής Ευρώπης... άγνωστο πράγμα και άτοπο.
Για το γεγονός ότι απέτρεψε τη σφαγή και τον εξανδραποδισμό του λαού του από τα μογγολικά στίφη, "εμείς" θυμόμαστε αλλά και προσκυνούμε τον Αλέξανδρο Νιέφσκυ ως Ειρηνοποιό. Μακάριο ως ειρηνοποιό. Και αφήνουμε τους δυτικόμυαλους (τους "παρεκκλίνοντες", για να κλείσω τον κύκλο και να επανέλθω στα προηγούμενα), εθνικιστές και αποδομητές, να τσακώνονται οι δυο τους αν ήταν ήρωας ή προδότης. Τόσα καταλαβαίνουνε και οι μεν και οι δε!
ΥΓ1 Ευχαριστώ τη Τζούλια που μου έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσω την εικόνα της του Αγίου Αλεξάνδρου.
ΥΓ2 Είδες πώς τα κατάφερα πάλι να ξεκινήσω από το '21 και να φτάσω μέχρι τον Τζέγκις Χαν;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου