Σημεία (και τέρατα) ζωής

Λοιπόν που λες, από το τέλος του Αυγούστου μέχρι κάποια στιγμή μέσα στον Οκτώβριο εγώ ήμουν στη Λακωνία, όπως έχω καθιερώσει να κάνω τα τελευταία χρόνια, που φεύγω μόλις αδειάσει το παλιό σπίτι από τους υπόλοιπους και επιστρέφω εις τας Αθήνας όταν αρχίζουν να πλακώνουν τα κρύα. Όλο κι από τίποτα διάβασα, αν και αναγκάστηκα να αφήσω στις προθήκες των βιβλιοπωλείων το Αυτοείδωλον εγενόμην καθώς και, κυριολεκτικά με πόνο ψυχής, ένα τρίτομο έργο των εκδόσεων της Εστίας που διαπραγματευόταν ενδελεχώς το ζήτημα της πειρατείας στην ανατολική Μεσόγειο κατά τους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Τα άφησα για άλλοτε, καθώς έπρεπε να περιορίσω τον αριθμό των δεκάδων ευρώ που θα ξόδευα για βιβλία, όπως και τον αριθμό των εκατοντάδων σελίδων που θα ζητούσα από τον εαυτό μου να διαβάσει. Η επιλογή "δικαιώθηκε", δεδομένου του ότι έχω ακόμα στη μέση Τα Σταφύλια της Οργής.

Είχα πρωτοδιαβάσει Στάινμπεκ στα εικοσιέμπα μου, κολλημένος τότε άσχημα με τα έργα του θείου Φιοντόρ. Συγκεκριμένα, είχα διαβάσει το σύντομο Άνθρωποι και Ποντίκια και παρότι δεν θυμάμαι πολλά από το έργο, θυμάμαι την εντύπωση που είχα αποκομίσει: σκεφτόμουν ότι ο πολύ καλός συγγραφέας καταδύεται στο μέγιστο βάθος της ανθρώπινης ψυχής στο οποίο του επιτρέπει να καταδυθεί ο δυτικός πολιτισμός τον οποίο πρεσβεύει. Πιο μέσα δεν πάει, δεν μπορεί να πάει, δεν ξέρει ότι υπάρχει - δεν το ξέρει όχι ο ίδιος, δεν το ξέρει ο πολιτισμός του. Υπάρχει πιο μέσα, και πολύ πιο μέσα μάλιστα, αλλά πρέπει να κοιτάξεις ανατολικά για να το βρεις. Πρέπει να κοιτάξεις στον Ντοστογιέφσκυ - και ασφαλώς αλλού, αλλά θέλω να πω, τον Ντοστογιέφσκυ είχα στο μυαλό μου όταν το σκεφτόμουν αυτό.

Επτά ή οκτώ χρόνια αργότερα, δυσκολεύτηκα πολύ να ολοκληρώσω τον Ηλίθιο και δεν θυμάμαι μήπως δεν ολοκλήρωσα καν (!!!) τους Δαιμονισμένους. Σε στιγμές ειλικρινούς εσωτερικού διαλόγου αναγκαζόμουν να παραδεχτώ ότι ο Ντοστογιέφσκυ πλέον μου φαινόταν ένας κουραστικός φλύαρος. Με ενοχλούσε πολύ αυτό, αισθανόμουν ότι είχε στενέψει το μέσα μου. Παρ' όλες τις προσπάθειες που κατέβαλα κατά καιρούς, είναι προφανές ότι είχα μολυνθεί κι εγώ από τα μικρόβια του efficiency, του time and space management και τα λοιπά φληναφήματα. Οϊμέ, αλί και τρισαλί.

Ερχόμαστε στο παρόν, άλλα οκτώ ή εννιά χρόνια αργότερα, και ως λύση στα παραπάνω απλώς προσπαθώ να μην παίρνω πια τον εαυτό μου και πολύ στα σοβαρά. Αρκετά όμως μ' αυτά, γιατί δεν έχω αρχίσει ακόμα ούτε τον πρόλογο της ανάρτησης και όπως πάω θα μου βγει τερατώδης και σε μέγεθος.

Από όσα τελικά πήρα μαζί μου κάτω και διάβασα, πιο "εμβληματικό" αλλά και ογκώδες ας θεωρηθεί μάλλον το έργο του Edward Luttwak, Η Υψηλή Στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το βιβλίο στις πολλές σελίδες του καταπιάνεται με ποικίλα θέματα στρατιωτικά, στρατηγικής, τακτικής, οργάνωσης, εξοπλισμών και εκπαίδευσης που άλλα συγκράτησα και άλλα όχι. Και όπως το διάβαζα, θυμήθηκα ότι κάπου στα έγκατα του σκληρού μου δίσκου πρέπει να υπήρχε αραχνιασμένο το Civilization IV, οπότε έκανα μερικές απόπειρες να εφαρμόσω στην πράξη αυτά που μάθαινα! Είχα περιορισμένη, είναι αλήθεια, επιτυχία· έτσι, πάντως, εξηγείται εν μέρει το ότι δεν τελείωσα ακόμα Τα Σταφύλια της Οργής.

Απ' όλο το βιβλίο, κατά την προσφιλή μου συνήθεια, κράτησα περισσότερο μια αναφορά που θα την ενέτασσε κανείς στο περιθώριο του κυρίως θέματος: μια επιστολή του πρώτου αυτοκράτορα της κινεζικής δυναστείας των Μινγκ προς τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο. Δε θα αποκαλύψω εδώ το περιεχόμενο της επιστολής, γιατί θα μου χρησιμεύσει σε κάποιο κείμενο περί Κίνας που κλωθογυρνάω στο κεφάλι μου εδώ και κάμποσους μήνες να γράψω και λόγω πνευματικής οκνηρίας δεν καταπιάνομαι στα σοβαρά. Βλέπεις, και η πνευματική οκνηρία μπορεί να βγει σε καλό: έχω πια και ένα επιπλέον στοιχείο στα χέρια μου!

Και το αντίθετο μπορεί να συμβεί: να μπω στον κόπο να γράψω κάτι νομίζοντας ότι έχω αρκετά στοιχεία για να πω αυτό που θέλω να πω, και αργότερα να συναντήσω κάποια πληροφορία που θα μπορούσε να είχε κάνει ισχυρότερη την ανάπτυξη των σκέψεων. Και τότε έρχομαι σε δύσκολη θέση, γιατί το να πάω και να προσθέσω την επιπλέον πληροφορία στο παλιό κείμενο δεν θα είχε νόημα - χαμένη θα πάει, κανείς δεν θα την προσέξει. Να βγάλω πάλι β' έκδοση, βελτιωμένη και επηυξημένη - όχι, δεν την έχω ψωνίσει τόσο πολύ. Δε μένει, αν πραγματικά θέλω να καταγραφεί αυτή η πληροφορία είτε για να σου κάνω φιγούρα και επίδειξη γνώσεων, είτε για να μην την ξεχάσω εύκολα, είτε και για τα δύο μαζί, παρά να την κολλήσω σε κάποιο κείμενο γενικής επικοινωνίας όπως αυτό εδώ.

Έγραφα λοιπόν πριν μερικούς μήνες ότι διακρίνεται στις ιστορικές αφηγήσεις η εντύπωση πως για να καταπολεμήσει ο κυβερνών τη διαφθορά των δημοσίων λειτουργών, οφείλει να τους ικανοποιήσει υλικά και με το παραπάνω. Με σύγχρονους όρους, ουσιαστικά να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων. Επίσης ότι εντούτοις θα ήταν κωμικό να ισχυριστεί κανείς ότι αυτή θα ήταν μια πολιτική που θα έφερνε τα επιθυμητά αποτελέσματα στο σύγχρονο κόσμο, και μάλιστα "στην Ελλάς του 2000". Και τέλος προσπαθούσα να καταλάβω τι έχει αλλάξει στους ανθρώπους, γιατί αυτό που ήταν παραδεκτό ότι θα είχε αποτελέσματα τότε, είναι γενική πεποίθηση ότι μάλλον θα επέφερε τα χειρότερα τώρα.

Στον Ηγεμόνα του, ο Μακιαβέλι κάπου γράφει:

"...ο ηγεμόνας, για να τον κρατήσει με το μέρος του, πρέπει να νοιάζεται για τον υπουργό του, να τον γεμίζει με τιμές, να τον πλουτίζει, να τον κρατάει υποχρεωμένο απέναντί του, να μοιράζεται μαζί του τιμές και ευθύνες. Μόνο έτσι ο υπουργός θα δει πως δεν μπορεί ο ηγεμόνας να κάνει χωρίς αυτόν. Με τον τρόπο αυτό οι τιμές τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερες, τα πλούτη τον κάνουν να μην επιθυμεί περισσότερα, τα γεμάτα αίγλη αξιώματα τον κάνουν να φοβάται πιθανή αλλαγή..."

Είναι προφανές ότι ο Μακιαβέλι έχει υπόψη του κάποιο ον το οποίο επιτέλους κάποια στιγμή χορταίνει! Αντίστροφα: ούτε η φαντασία του κυνικού Μακιαβέλι δεν μπορούσε να συλλάβει ότι λίγους αιώνες αργότερα, το "αενάως αχόρταγον", ο "φαταουλισμός" θα εθεωρείτο φιλοδοξία υψηλή, κινητήρια δύναμη και ευγενές περιεχόμενο εθνικών στόχων, οραματισμών, ιδεολογιών και ονείρων ζωής, ενώ η "χορτασιά" από νωθρότητα έως και αντεθνική ή αντικοινωνική συμπεριφορά. Η εποχή μας, τα πρότυπά της, ο κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος τον έχουν ξεπεράσει προ πολλού.

Παρεμπιπτόντως, διαβάζοντας τον Ηγεμόνα δεν διέκρινα στοιχεία τόσο σοκαριστικά ώστε να δικαιολογούν τη διαβολική φήμη του συγγραφέα. Πέρα από μια-δυο προτάσεις από δω κι από κει, το μόνο αρνητικά εντυπωσιακό ήταν οι αρκετές θετικές αναφορές προς το πρόσωπο του Καίσαρα Βοργία. Απ' ότι λένε οι σύγχρονοι σχολιαστές και καθώς συζήτησα και δια ζώσης με φίλη ειδικευμένη στην ιταλική φιλολογία του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που έγραψε τα πράγματα ως είχαν και όχι ως τα ήθελε το φαντασιακό της εποχής, περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων. Οι άνθρωποι, τόσο οι κοινοί θνητοί όσο φυσικά και οι ελίτ - οι πράγματι ή εν δυνάμει ηγεμόνες - γνώριζαν καλά τι γινόταν, αλλά δεν τολμούσε κανείς να τα γράψει. Όταν ο Μακιαβέλι τα έγραψε και κυκλοφόρησαν, προκλήθηκε τέτοιο σοκ που ο συγγραφέας είχε την τιμή να γίνει -ισμος, που μάλιστα κρατάει ως τις μέρες μας το ειδικό του βάρος αμείωτο, παρότι εμείς έχουμε απορρίψει το φαντασιακό περί ενάρετων χριστιανών ηγεμόνων (το τι φαντασιακά καλλιεργούμε εμείς είναι μια άλλη ιστορία). Προσωπικά, το αντιλαμβάνομαι αυτό το σοκ σαν ομοειδές με το σοκ που παθαίνει ένα... σαχλογκομενάκι όταν πεις με το όνομά του αυτό που κάνει κάθε μέρα...

Η πορεία του λόγου, λοιπόν, σαν να με φέρνει στις πολιτικές εξελίξεις, αλλά και τι να πω γι' αυτές; Από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου απήχα, δεν μπήκα στον κόπο ούτε στο έξοδο να έρθω από τη Λακωνία για να ψηφίσω. Πέρα από τα όσα πολλοί μπορούν να σου πουν και ίσως σκέφτηκες και ο ίδιος - δε βγαίνει τίποτα, όλα τα δοκιμάσαμε, ψηφίσαμε με την καρδιά, με το μυαλό, τακτικώς, για διαμαρτυρία, στα κουτουρού, με το ένα κριτήριο, με το άλλο κριτήριο, σπάσαμε το κεφάλι μας και στίψαμε τη συνείδησή μας, τίποτα δεν άλλαξε, ψηφίσαμε το μη χείρον και γεμίσαμε... χοίρους - εγώ σ' αυτές τις εκλογές την είδα και ως εξής. Γιατί έγιναν οι εκλογές; Διότι τα τσούγκρισε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη. Μα ήταν δεδομένο ότι θα τα τσούγκριζαν όπως πήγαιναν, όλοι το βλέπαμε, κι εδώ το λέγαμε. Τι είχαν στο μυαλό τους ο καθένας και πού το πήγαιναν δεν έχω ιδέα, αλλά να κόβανε το λαιμό τους να τα βρίσκανε εκεί που είχανε φτάσει και όχι να μας τρέχουν στις κάλπες. Σιγά μην παρατήσω την ησυχία μου και τα βιβλία μου να τρέχω να πονοκεφαλιάζω πάλι ποιον θα ψηφίσω, μόνο και μόνο επειδή τα σπάσανε ο Τσίπρας με το Λαφαζάνη...

Ίσως πιο ενδιαφέρον θα είχε να ασχοληθώ λιγάκι με το δημοψήφισμα του Ιουλίου, μια που έτσι γρήγορα που εξελίχθηκαν τότε όλα δεν υπήρχε χρόνος παρά μόνο για σκέψεις σύντομες και φορτισμένες.

Κατ' αρχήν, ένα ερώτημα που συζητήθηκε εκείνες τις ημέρες, ήταν το δημοψήφισμα συνταγματικό ή όχι; Τυπικά, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι ήταν, εφόσον έτσι απεφάνθη το Συμβούλιο της Επικρατείας. Επί της ουσίας του ερωτήματος. Τα επιχειρήματα των δύο πλευρών ήταν απλά. Είναι συνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα προβλέπει διενέργεια δημοψηφίσματος για εθνικό θέμα (όπως είναι, έλεγαν, το θέμα του εθνικού χρέους). Είναι αντισυνταγματικό, εφόσον το Σύνταγμα ρητώς απαγορεύει τη διενέργεια δημοψηφίσματος για δημοσιονομικό θέμα (όπως είναι φυσικά το θέμα του εθνικού χρέους). Το Σύνταγμα το είχα διαβάσει πιο παλιά και δεν μπήκα στον κόπο να ξαναψάξω το σχετικό εδάφιο. Δέχομαι ότι προβλέπει δημοψήφισμα για εθνικό θέμα και απαγορεύει για δημοσιονομικό.

Και ερωτώ. Υπάρχει κανένας συνεκτικός νομικός ορισμός του εθνικού θέματος, που να αποκλείει να είναι ένα θέμα και εθνικό και δημοσιονομικό; Εγώ δε γνωρίζω κάποιον, και αν όντως δεν υπάρχει, τότε τι ακριβώς προβλέπει και τι απαγορεύει το Σύνταγμα για μια τέτοια περίπτωση; "Είναι θέμα ερμηνείας του Συντάγματος" η συνήθης απάντηση, και όσο θυμάμαι τον εαυτό μου δε νομίζω να υπήρξε κυβέρνηση ελληνική που να μην κατηγορήθηκε από την εκάστοτε αντιπολίτευση για κάποια αντισυνταγματική ενέργεια και να μην χρησιμοποίησε την κατά το πώς τη βόλευε ερμηνεία του Συντάγματος. Γι' αυτό και ήταν σκηνή από φαρσοκωμωδία το να βλέπεις το Βαγγέλα του ΠΑΣΟΚ να ορύεται περί αντισυνταγματικότητας του δημοψηφίσματος.

Το συμπέρασμα που έβγαλα εγώ από όλα αυτά δεν ήταν ούτε ότι το δημοψήφισμα ήταν συνταγματικό ούτε ότι ήταν αντισυνταγματικό· ήταν ότι χρειαζόμαστε νέο Σύνταγμα. Σύντομο, σαφές, κατανοητό, που δε θα απαιτούνται κομματικώς στρατευμένοι "συνταγματολόγοι" για να μας πουν τι λέει... και που αφού δεν το αιτηθήκαμε και δεν το επιβάλαμε πριν μερικά χρόνια με 250 χιλιάδες κόσμο στην Πλατεία... δεν νομίζω ότι θα το αιτηθούμε ούτε θα το επιβάλουμε ποτέ...

Το Συμβούλιο της Επικρατείας, πάλι, έκανε αυτό που ξέρει να κάνει καλύτερα από ο,τιδήποτε άλλο: ένυψε τας χείρας του. Και φρόντισε να μην ενοχλήσει και πολύ-πολύ την εκτελεστική εξουσία. Θα το δεχόμουν αυτό, αν συνοδευόταν από μια δημόσια τοποθέτηση ότι μ' αυτό το Σύνταγμα που μας δώσατε να δουλέψουμε, τι άκρη θέλετε να βγάλουμε; Είπαμε όμως, ησυχία μην ενοχλήσουμε...

Επί της ουσίας του δημοψηφίσματος, όταν πρωτοανακοινώθηκε Παρασκευή βράδυ κατάλαβα αμέσως ότι από Δευτέρα κλείνουν οι τράπεζες και σκέφτηκα ότι με τον πανικό των κλειστών τραπεζών θα επικρατούσε οπωσδήποτε το ΝΑΙ, ό,τι και να έλεγε η κυβέρνηση. Θα ήταν δηλαδή ο ελιγμός του Τσίπρα για να κάνει τη μνημονιακή του κωλοτούμπα με τη δική μας εντολή. Και σκέφτηκα πως, όχι ρε φίλε, θα την κάνεις μόνος σου την κωλοτούμπα, θα αναλάβεις τις ευθύνες της διακυβέρνησης και δε θα με σέρνεις στις κάλπες κάθε τρεις και λίγο, με ερώτημα μάλιστα ασαφές, ανύπαρκτο και ανόητο - τέτοιο που να μπορείς εκ των υστέρων να ερμηνεύσεις την ψήφο μου κατά το δοκούν. Για όλα αυτά απήχα τότε.

Το αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό, αφού επικράτησε το ΟΧΙ άνετα. Δεν ξέρω αν μπορούμε από αυτό να κρατήσουμε από αυτή τη διαδικασία θετικά πράγματα για το "αντιστασιακό φρόνημα του λαού", ή ο,τιδήποτε άλλο. Η εξέλιξη πάντως ήταν ότι οι ηγεσίες ΝΔ - ΠΑΣΟΚ - Ποταμιού θα πρέπει να έφαγαν πάρα πολύ ξύλο από τους αφεντάδες και τις αφέντρες τους εις τας Βρυξέλλας και τα Βερολίνα που δε μπόρεσαν και οι τρεις μαζί να κερδίσουν ένα δημοψήφισμα με κλειστές τράπεζες. Ο Σαμαράς μας τελείωσε από αρχηγός της ΝΔ και πρόσωπο που έχει κάποια σημασία εκτός antinews.gr το ίδιο βραδάκι - και χαρακτηριστικά, λίγα λεπτά μετά την παραίτηση Σαμαρά συνεκλήθη το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών υπό τον president Pakis που δρομολόγησε τις εξελίξεις για την αποπομπή Βαρουφάκη, τη σύγκρουση με το Λαφαζάνη και τους δικούς του και την αποδοχή μετά μια εβδομάδα από την κυβέρνηση μέτρων χειρότερων από αυτά που μόλις είχαμε απορρίψει (υποτίθεται). Περίπου σαν να μας δήλωνε ο Τσίπρας ευθέως ότι αυτό ήθελε να πετύχει με το δημοψήφισμα, να τελειώσει με το Σαμαρά και να μείνει μόνος του στην κούρσα της εξουσίας. Να αποδεχτεί και η Ευρώπη ότι δε θα ξεμπερδέψει μαζί του εύκολα, εφόσον εξακολουθεί ακόμα να αποδέχεται τις εκλογικές αναμετρήσεις εντός των κρατών-μελών ως το (τυπικό) μέσο ανάδειξης τοπικών ηγεσιών. Να δεχτεί δηλαδή η Ευρώπη ότι θα πρέπει να κάτσει να τον φέρει στα νερά της και να μην τον λογαριάζει για παρένθεση - κι αφού το πέτυχε αυτό, όλα θα τα υπέγραφε, δεν είχε πια κανένα λόγο να κάνει τον αντιμνημονιακό, δεν είχε κανένα λόγο να μην αποδεχτεί να πάει ακριβώς με τα νερά της Ευρώπης...

Είχαν κυκλοφορήσει τότε κάποιες φωτογραφίες από το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών σαν την παρακάτω.

 

Για πρώτη φορά πολιτικοί μας αρχηγοί με τέτοιο ύφος σα Μεγάλη Παρασκευή, και μάλιστα τρεις μαζί. Θυμάμαι βλέποντάς τες σκέφτηκα ότι δεν είναι ζωγραφισμένη ανησυχία για την πορεία της χώρας ή ο,τιδήποτε άλλο· είναι τρεις βρεγμένες γάτες που μόλις τις έχουνε φάει άσχημα από τους πάτρονες και τις πατρόνες τους. Δεν κρύβω ότι ένα κομμάτι του εαυτού μου αισθάνθηκε μια κάποια ευφροσύνη εκ του γεγονότος.

 

Δεν ξέρω εάν όλα αυτά ήταν υπολογισμένα· εάν, δηλαδή, ο Τσίπρας είχε σκεφτεί εξ' αρχής ότι σε περίπτωση ΝΑΙ θα μπορέσει να κάνει την κωλοτούμπα με εντολή μας, ενώ πάλι σε περίπτωση ΟΧΙ θα τελειώσει με το Σαμαρά, θα γίνει αναγκαστικά αποδεκτός από την Ευρώπη, θα ξεκαθαρίσει με το Λαφαζάνη και θα κάνει την κωλοτούμπα ούτως ή άλλως. Ότι θα έβγαινε, δηλαδή, κερδισμένος είτε έτσι είτε αλλοιώς. Εάν, πάντως, ήταν, τότε έχουμε να κάνουμε με έναν ικανότατο και αδίστακτο τακτικιστή, είτε αυτόν τον ίδιο, είτε όποιους βρίσκονται από πίσω του, σε όποια πλευρά του Ατλαντικού κι αν κατοικοεδρεύουν. Έναν τακτικιστή που δεν θα πέσει απλώς με τα κείμενα του (ενδιαφέροντος ως φιγούρα) Θανάση Μαυρίδη, ούτε του Σάββα Καλεντερίδη (λαμπρού στρατιωτικού αλλά όχι και τέρας συγγραφικών ικανοτήτων), ούτε καν του (αξιοθαύμαστου για την πορεία του και συγγραφικώς αρκετά db παραπάνω από τους δύο προηγούμενους) Γιώργου Καραμπελιά. Δεν ξέρω πώς θα πέσει ένας τέτοιος τακτικιστής, εκτός ίσως άμα οι τελευταίες εξελίξεις με το μακελειό στο Παρίσι οδηγήσουν τους πάτρονες και τις πατρόνες να προκρίνουν άλλες λύσεις για την "Ελλάδα των συνόρων" που δεν μπορώ να τις διακρίνω αυτή τη στιγμή.

 

Να λοιπόν που αντιφάσκω μ' αυτά που έλεγα πριν μερικά χρόνια και πρέπει να έχω επαναλάβει έκτοτε και σε άλλες αναρτήσεις, ότι στο πρόσωπο του Τσίπρα "δε βλέπω νέο Ανδρέα". Μόλις τώρα όμως έγραψα ότι βλέπω έναν ικανότατο τακτικιστή που δεν διακρίνω πώς μπορεί η εσωτερική του κυριαρχία (για δεκαετίες, λόγω και της ηλικίας του) να καταπολεμηθεί από υγιέστερες και ικανότερες δυνάμεις εντός της χώρας. Δηλαδή, έναν νέο Ανδρέα! Δώσε μου όμως μερικές παραγράφους περιθώριο, κάνε υπομονή και θα επανέλθω σ' αυτό το σημείο.

 

Το επόμενο ορόσημο στην πολιτική ζωή του τόπου είναι οι εσωκομματικές εκλογές της Νέας Δημοκρατίας. Υποψήφιοι είναι ο παρών προσωρινώς προεδρεύων κάφρος, ο έσχατος μέχρι τον επόμενο γόνος γνωστής οικογενείας φεουδαρχών, ένας άλλος με τον οποίο δεν έχω ασχοληθεί και μήπως αδικώ, αλλά σκέφτομαι ότι αν λέγαμε τον Αβραμόπουλο "κύριο Τίποτα", τι θα πρέπει να πούμε γι' αυτόν; Και ο Άδωνις.

 

Θεωρώ ότι ο Άδωνις είναι ο μόνος από τους υποψηφίους που μπορεί εν δυνάμει να κοντράρει τον Τσίπρα στα ίσια. Και εξηγούμαι. Κατ' αρχήν, ακούω διαρκώς ότι ο Άδωνις είναι αυτοδημιούργητος. Διαφωνώ με αυτή την αξιολόγηση και απορώ που την υιοθετούν και σοβαροί άνθρωποι. Δεν είναι αυτοδημιούργητος· τηλεδημιούργητος είναι. Καμία σχέση το ένα με το άλλο! Δεν έφτασε ψηλά επειδή η επιχείρησή του, ο εκδοτικός του οίκος πήγε καλά, έφτασε ψηλά γιατί έκανε τον κόκκορα στα κανάλια - τον κάνει ακόμα άλλωστε. Μέχρι και πρόταση γάμου σε ζωντανή μετάδοση έκανε ο άνθρωπος, τι να λέμε τώρα. Δεν ξέρω αν πούλησε πολλά βιβλία ή λίγα, ξέρω ότι πούλησε πολύ μόστρα. Αυτό είναι που τον έκανε υπουργό κι όχι τα βιβλία.

 

Για να συμφωνήσουμε να ονομάζουμε αυτοδημιούργητο τον Αδώνιδα Γεωργιάδη, μάλλον θα πρέπει πρώτα να δούμε τι εννοούμε στην παρακμιακή νεο-Ελλάδα όταν λέμε "δημιουργία". Δέχομαι ότι με τον Α ή τον Β παρακμιακό ορισμό της λέξης, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ο Γεωργιάδης αυτοδημιούργητος - άλλωστε έχουμε και πολιτικό κόμμα με τη λέξη "δημιουργία" στον τίτλο του και επικεφαλής έναν (όχι βιοτέχνη, "μικροβιομήχανο", αγρότη, έμπορο ρε παιδί μου, ζωγράφο τέλος πάντων, συνθέτη, συγγραφέα πια, αλλά) ρεκλαματζή. Αν "δημιουργώ" σημαίνει "δημιουργώ εντυπώσεις", τότε να τον θεωρήσω και το Γεωργιάδη αυτοδημιούργητο. Δεν παραβλέπω όμως ότι κάποτε αυτοδημιούργητους λέγαμε π.χ. το Μεταξά με τα κονιάκ και τον Παυλίδη με τις σοκολάτες και αυτούς που πουλάγανε μόστρα για τα προς το ζην και τα προς το ανελίσσεσθαι τους λέγαμε σαλτιμπάγκους...

 

Γι' αυτό ακριβώς και λέω ότι ο Άδωνις είναι το πιο κατάλληλο από τα υποψήφια αρχινουδουλίδια για να αντιμετωπίσει το "καταγέλαστο παιδί". Γιατί στηρίζονται στα ίδια μέσα - στην εικόνα, στην εντύπωση, στην "επικοινωνία" που ούτε επί είναι ούτε πολλώ μάλλον κοινωνία... Να δεχτώ ότι ο Άδωνις μπήκε σ' αυτό το στίβο - τσίρκο από μειονεκτική θέση και χρειάστηκε χρόνια και χρόνια να πουλάει μούρη στα κανάλια για να φτάσει εκεί που έφτασε, ενώ ο Τσίπρας είχε τις διασυνδέσεις του, τον ανέδειξε ο Αλαβάνος, έχει ακουστεί για τον πατέρα του ότι έπαιρνε δημόσια έργα επί χούντας κ.τ.τ. Αλλά το ζητούμενο δεν είναι να προτιμήσουμε ένα νούμερο που κουράστηκε πολύ για να γίνει το νούμερο που έγινε, από ένα νούμερο χρηματοδοτούμενο... το ζητούμενο θα ήταν να μην προωθούμε νούμερα...

 

"Οι Έλληνες ψηφίζουν σα ζώα" έλεγε κάποτε μεταξύ άλλων ο οψίμως δικαιωθείς (από τα ίδια τα ζώα) γελωτοποιός των φοιτητικών μας χρόνων. Και ίσως η ρήση να αδικεί τα ζώα, αφού τα καημένα από ένστικτο λειτουργούν και κανένα τους δεν κάνει ό,τι του λένε τα κανάλια και ό,τι του μοστράρουν οι αφίσες. Προσοχή όμως. Είναι παράλογο να θεωρήσουμε ότι οι Έλληνες (γενικότερα, τα νεωτερικά άτομα στη φάση της αποσύνθεσής τους, έτσι δεν θα το έλεγε ο Ζιάκας;) συμπεριφέρονται "σα ζώα" μόνο μπροστά στην κάλπη. Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι συμπεριφορές "ζώων" επιδεικνύουν και στις άλλες πτυχές της βιοτής τους. Είναι άλλωστε οι ίδιοι μηχανισμοί που υποβάλουν και τις λοιπές συμπεριφορές - η μόστρα, η εικόνα, η διαφήμιση. Είναι οι ίδιοι μηχανισμοί που υποβάλλουν τον καταναλωτισμό, που εσείς που "πιστεύετε στην Αγορά" τον θεωρείτε κινητήρια δύναμη της οικονομίας. Και οι πιο σκληροπυρηνικοί από σας θα μου πούνε κιόλας ότι η διαφήμιση διασφαλίζει, λέει, την ελευθερία του "καταναλωτή"! Ε όποιος λέει τέτοια, ας φάει στη μάπα τον Τσίπρα κι ας μην παραπονιέται, γιατί αυτά ακριβώς τα δικά σας εργαλεία χρησιμοποιεί ο Τσίπρας και το επιτελείο του. Τα ίδια εργαλεία που κάνουν τον άνθρωπο να μην μπορεί να ζήσει χωρίς selfie stick (και επιφέρουν έτσι την πρόοδο, την ανάπτυξη, ευννοούν την επιχειρηματικότητα κλπ) είναι αυτά που τον κάνουν όταν βρεθεί μπροστά στην κάλπη να ψηφίζει τον πιο νέο ωραίο και γελαδερό.

 

Αλλά ας πω και για τον Τσίπρα "ως νέο Ανδρέα" όπως υποσχέθηκα παραπάνω. Όλοι οι "μεγάλοι" πολιτικοί αναλυτές είναι πάντα έτοιμοι να αναθεωρήσουν τις αναλύσεις τους όταν φαίνεται τα γεγονότα να τους διαψεύδουν (δηλαδή καθημερινά). Γιατί όχι κι εγώ; Κι εγώ τουλάχιστον αναφέρομαι στα προηγούμενα γραπτά μου και θα προσπαθήσω να διακρίνω ό,τι δεν διέκρινα τότε. Δε θα σου πω "όπως πάντα λέγαμε από αυτήν εδώ τη στήλη κλπ". Ξεκινάω τις σκέψεις από την αρχαία Ρώμη!

 

Στον Δέκιμο Ιούνιο Ιουβενάλιο, σατυρικό ποιητή του 1ου - 2ου αιώνα μ.Χ., απαντάται για πρώτη φορά ο όρος panem et circenses, που παραδοσιακά στα ελληνικά αποδίδεται ως "άρτος και θεάματα". Θρηνεί ο ποιητής στο σχετικό απόσπασμα, διότι οι παρηκμασμένοι ρωμαίοι της εποχής του (εκτός που ήταν τρελλοί), είχαν εγκαταλείψει κάθε ενασχόληση με τα στρατιωτικά και πολιτικά κοινά και αντ' αυτού δεν ενδιαφέρονταν παρά για panem et circenses. Η φράση είναι πασίγνωστη αλλά το πλαίσιό της ίσως όχι και τόσο πασίγνωστο. Συνήθως λέμε ότι ο λαός για να κυβερνηθεί θέλει άρτον και θεάματα· ο ποιητής όμως είπε ότι ο παρηκμασμένος λαός δεν ασχολείται παρά με άρτον και θεάματα. Ίσως στην παρακμή μας δεν μας είναι ορατή η διαφορά ανάμεσα σε ένα λαό και σε έναν παρηκμασμένο λαό, ίσως πάλι για τον Α ή Β λόγο δεν διαννοούμαστε καν ότι μπορεί να υπάρχει λαός ακμάζων (μόνο ακμάζουσες ελίτ, ακμάζουσες επιχειρήσεις, δεν ξέρω). Εν πάση περιπτώσει, ούτως έχουν τα πράγματα με τη συγκεκριμένη φράση· στα αγγλικά αποδίδεται παραδοσιακά συνήθως ως bread and circuses κι εμένα στην παρούσα ανάρτηση ας μου επιτραπεί για λόγους παραστατικότητας να χρησιμοποιήσω μια νεοελληνική απόδοση κατευθείαν από τα αγγλικά: ψωμί και τσίρκο!

 

Ψωμί και τσίρκο, λοιπόν, χρειάζονται για να κυριαρχήσει ένας ηγεμόνας σε έναν λαό - λαό γενικώς; λαό παρηκμασμένο; Δεν κάνει μεγάλη διαφορά στην περίπτωσή μας, καθώς μιλάμε για τον κατά γενική ομολογία παρηκμασμένο νεοέλληνα που έχει χαρακτηριστεί έως και μη βιώσιμο είδος! Θα μπορούσαμε, λοιπόν, ενδεχομένως, να συσχετίσουμε μια ποσότητα "δυναμικού κυριαρχίας" με κάθε πολιτικό πρόσωπο που κυριάρχησε ή φιλοδοξεί να κυριαρχήσει στην πολιτική σκηνή - μπερντέ του τόπου. Αυτή η ποσότητα θα έπρεπε να είναι άθροισμα δύο ποσοτήτων, μίας σχετιζόμενης με το "ψωμί" και μίας με το "τσίρκο"!

 

Για τον Ανδρέα Παπανδρέου του '74, λοιπόν, θα γράφαμε:

 

VΑΠ=VΑΠ,Ψ+VΑΠ,Τ

 

όπου οι έννοιες των ποσοτήτων είναι μάλλον προφανείς: δυναμικό κυριαρχίας ολικό, δυναμικό κυριαρχίας λόγω "ψωμιού", δυναμικό κυριαρχίας λόγω "τσίρκου".

 

Για τον Αλέξη Τσίπρα του '12 αντίστοιχα:

 

VΑΤ=VΑΤ,Ψ+VΑΤ,Τ

 

Δεν είναι και πολύ εύκολο ή ασφαλές να συγκρίνουμε τις παραπάνω ποσότητες, ολικές ή επί μέρους, με πρώτη εμφανή δυσκολία το ότι έχουμε ορατότητα της πλήρους πορείας του Ανδρέα Παπανδρέου στην πολιτική ζωή του τόπου (δηλαδή το πώς και σε τι βαθμό έγινε πραγματικότητα το δυναμικό κυριαρχίας του και τι επέφερε στον τόπο), καθώς επίσης έχουμε δει και τα απόνερά του: το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη, το ΠΑΣΟΚ του ΓΑΠ, τον αντιπρόεδρο Βαγγέλα κλπ. Τέτοια ορατότητα δεν έχουμε για τον Αλέξη Τσίπρα και το μέλλον του ΣΥΡΙΖΑ. Έτσι για πλάκα όμως, ας επιχειρήσουμε κάποιες συγκρίσεις.

 

Κατ' αρχήν, κάπως αυθαίρετα:

 

VΑΠ,Ψ > VΑΠ,Τ

 

Δηλαδή: ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο "Ανδρέας του Ψωμιού", του ψωμιού του τζάμπα, του δανεικού, του παρασιτικού. "Θα διπλασιάσουμε τις αγροτικές συντάξεις" κλπ, ακόμα ηχούν στ' αυτιά μας εκείνοι οι προεκλογικοί λόγοι. Η αυθαιρεσία έγκειται στο ότι και τα τσίρκα επί Ανδρέα Παπανδρέου και των συν αυτώ δεν ήταν καθόλου λίγα, επομένως αν επέμενε κανείς να αντιστρέψει τη φορά της ανίσωσης δεν θα είχα πολύ ισχυρές αντιρρήσεις. Την αφήνω όμως έτσι, με βολεύει.

 

Αντίστοιχα:

 

VΑΤ,Ψ < VΑΤ,Τ

 

Για την ακρίβεια, ο όρος VΑΤ,Ψ τείνει στο μηδέν. Πάνε τα εύκολα δανεικά για να τα δίνουμε όπου θέλουμε! Επομένως εξακολουθώ να μην βλέπω "νέο Ανδρέα" - νέο "Ανδρέα του Ψωμιού". Μένει όμως να δούμε πόσο μεγάλος θα αποδειχτεί ο όρος VΑΤ,Τ, μήπως αν μας προκύψει αρκετά μεγάλος, ο Αλέξης Τσίπρας γίνει ο "Ανδρέας του Τσίρκου"! Μήπως, με άλλα λόγια, ο ΣΥΡΙΖΑ αποδειχτεί τόσο μεγάλο τσίρκο που να υπερκαλύψει την έλλειψη ψωμιού και δια του τσίρκου να στεριώσει προοπτική ηγεμονίας! Αυτός ο τελευταίος όρος, ο παράγοντας "Τσίρκο" ήταν που δεν είχα λάβει υπόψη μου πριν λίγα χρόνια.

 

Ισχύει βέβαια ακόμα νομίζω:

 

VΑΠ > VΑΤ

 

Όσο ισχύει και ότι το σαρανταφεύγα είναι μεγαλύτερο από το τριαντατόσο. Θα αποδειχθεί κι αυτό με το χρόνο τι πορεία θα πάρει.

 

Γι' αυτούς τους λόγους άλλωστε είναι που θεωρώ το Γεωργιάδη ως το μόνο υποψήφιο αρχηγό της Νέας Δημοκρατίας που μπορεί να κοντράρει τον Τσίπρα. Όταν η πολιτική ζωή της χώρας διεξάγεται με όρους τσίρκου, ο έλληνας ψηφοφόρος - καταναλωτής είναι για τα πανηγύρια και αντίπαλος είναι ένα τσίρκο, ο καλύτερος τρόπος να τον αντιμετωπίσεις είναι να τοποθετήσεις απέναντί του ένα άλλο τσίρκο!

 

Και may the best τσίρκο win.

Κάτι πολύ σύντομο

Απόσπασμα προδημοσιευθέν από συνέντευξη στο αυριανό Βήμα της Κυριακής:

Αλέκος Παπαδόπουλος: Το «ναι» είναι Γολγοθάς, το «όχι» είναι συντριβή

Σε τι διαφέρει ένας "Γολγοθάς" από μια "συντριβή"; Σε ένα και μόνο, στη βεβαιότητα της Ανάστασης. Βεβαιότητα! Όχι "προοπτική". Εάν δεν υπάρχει αυτή η βεβαιότητα, τότε κάλιστα θα μπορούσε να ανοίξει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση, μήπως είναι προτιμότερη η συντριβή. Σκέψου λίγο το μαρτύριο της σταύρωσης, και νομίζω θα αναρωτηθείς, μήπως είναι πράγματι προτιμότερο να σου λιώσουν το κεφάλι επί τόπου με ένα ρόπαλο να τελειώνεις.

Σε τι εδράζεται η βεβαιότητα της Ανάστασης; Σε τίποτα το ορθολογικό, σε τίποτα από αυτά που ο νεωτερικός κόσμος θα ήταν ανοιχτός να παραδεχτεί. Βασικά είναι αυθύπαρκτη βεβαιότητα ("ξεκάρφωτη"), και απλώς αν θέλαμε να εμβαθύνουμε θα λέγαμε ότι εδράζεται στο και τρέφεται από το εκκλησιαστικό βίωμα. Άλλο θέμα που ο νεωτερικός κόσμος δεν θα ήταν ανοιχτός να συζητήσει - και άλλωστε μάλλον σε κυκλική λογική οδηγούμαστε: η Εκκλησία υπάρχει επειδή έλαβε χώρα η Ανάσταση και η βεβαιότητα της πίστης στην Ανάσταση τρέφεται από το εκκλησιαστικό βίωμα. Έτσι λέμε, κανένας γνήσιος ορθολογιστής δεν υπάρχει περίπτωση να τα πάρει σοβαρά όλα αυτά. Η κυκλική λογική είναι ορθολογικώς κενολογία. Σε κάθε περίπτωση, μιλάμε για μεταφυσικά "πράματα", για μεταφυσικού τύπου βεβαιότητα.

Έπεται αβίαστα ότι για να προκρίνει ένα "Γολγοθά" κανείς από μία "συντριβή", αν ξέρει τι λέει, θα πρέπει να έχει μια μεταφυσικού τύπου βεβαιότητα / πίστη σε κάποιου μεταφυσικού - μεσσιανικού τύπου Ανάσταση - που μπορεί να αργήσει, μπορεί να μην αργήσει, αλλά πάντως ΘΑ ΕΡΘΕΙ, χωρίς καμιά αμφιβολία. Ε, δεν έδωσα εγώ τη συνέντευξη, ίσως θα έπρεπε ο συνεντευξιαζόμενος να είχε αποσαφηνίσει σε τι έγγειται η εν λόγω πίστη. Προφανώς υποννοώ ότι πρόκειται για τη μεταφυσικού τύπου πίστη στο ευρώ και την ΕΕ που είναι τόσο διαδεδομένη γύρω μας, και μάλιστα (αλλά φυσικά όχι μόνο) μεταξύ ανθρώπων που απορρίπτουν τη δική μας πίστη στην Ανάσταση του Κυρίου!

Όπως η δική μας, έτσι και η δική τους πίστη, δε στέκει με κριτήρια ορθού λόγου. Και τουλάχιστον εμείς, και το ξέρουμε και το φωνάζουμε κοντά δυο χιλιάδες χρόνια τώρα, από εποχής του "Ιουδαίοις μεν σκάνδαλον, Έλλησι δε μωρίαν".

Εν τρίτον σκέψεως και μια πρόταση

Στα γρήγορα, γιατί λόγω ελλείψεως χρόνου δεν έχω τη δυνατότητα να εκθέσω αναλυτικές σκέψεις σε μια σειρά: από το μεθαυριανό δημοψήφισμα απέχω. Νηφάλια και ορθολογικά, απέχω. Ήταν άλλωστε η πρώτη μου σκέψη όταν άκουσα για δημοψήφισμα, ή ίσως η δεύτερη.

Υπάρχει περίπτωση να αλλάξω στάση; Ναι. Πότε; Εάν μπριζωθώ.

Εάν με μπριζώσουν και λειτουργήσω μη νηφάλια και μη ορθολογικά, θα κατέβω και θα ψηφίσω ΟΧΙ. Με την "καρδιά μου" (...την ταραγμένη, στην περίπτωση αυτή). Το ΝΑΙ δεν μπήκε καθόλου ως ενδεχόμενο, και μόνο η σκέψη ότι θα μπορούσα ίσως να το είχα σκεφτεί μου προκαλεί στομαχικές διαταραχές.

Αρκετά πράγματα έχουν βρεθεί να με μπριζώνουν αυτή τη βδομάδα, αλλά αντιστέκομαι ακόμα. Για παράδειγμα, το παρακάτω εμετικό πανό από τη συγκέντρωση του ΝΑΙ στο Σύνταγμα.

Ή η παρακάτω τοποθέτηση της φεουδαρχίνας του σιχαμένου Ποταμιού. Προφανώς ο "φιλελευθερισμός" της έχει μείνει (ακριβώς) 800 χρόνια πίσω στον καιρό της Magna Carta.

Αλλά όπως είπα, προς το παρόν βαστάω ακόμα. Και επειδή θέλω να βαστήξω, και θέλω νηφάλια να (μην) συμμετάσχω στη διαδικασία της Κυριακής, έχω να προτείνω το εξής. Αν είσαι απ' αυτούς που έχουν τις ικανότητες, το χαρακτήρα και την τάση να με μπριζώνουν, ας τηρήσουμε σιγή ασυρμάτου, τουλάχιστον για αυτές τις δυο μερούλες και κάτι. Δε θα πάθουμε τίποτα, ούτε εγώ ούτε εσύ. Εκτός αν ενδιαφέρεσαι ρητά να στηρίξεις το ΟΧΙ.

Νομιμοποιούμαι, φυσικά, να προχωρήσω παραπέρα και να δηλώσω δημοσίως ότι γενικά email μπριζωμένων που μοναδικό αποτέλεσμα που μπορεί να έχουν είναι να μπριζώσουν (ή αντι-μπριζώσουν) και μένα δεν ενδιαφέρομαι υπό οιεσδήποτε συνθήκες να λαμβάνω. Αντιλαμβάνομαι την ανάγκη ψυχοθεραπείας, αλλά το inbox μου δεν είναι ίδρυμα. Αυτό όμως είναι ευρύτερο. Το ξαναπιάνουμε άλλη φορά. Προς το παρόν προέχει η νηφαλιότητα των ημερών.

Περιλαμβάνω άραγε και εσένα συγκεκριμένα σε όσους "έχουν τις ικανότητες, το χαρακτήρα και την τάση να με μπριζώνουν"; Η ερώτηση είναι σωστή και η απάντηση απλή. Εάν ναι, τότε το ξέρεις και δεν αναρωτιέσαι. Εάν αναρωτιέσαι, τότε όχι.

Για το μέλλον, πέρα από αυτές καθ' αυτές τις συνέπειες του ΝΑΙ ή του ΟΧΙ, κατ' αρχήν δε φοβάμαι εμφύλιο πόλεμο που κακαρίζει ο γελοίος ο Άδωνις στα κανάλια. Θα απαιτούσε οπλισμένο πληθυσμό (που δεν είμαστε, μάλλον), καθώς επίσης και στρατιωτική οργάνωση, διοικητική μέριμνα κλπ. Όποιος έχει κάνει τυφεκιοφόρος ξέρει ότι ακόμα και το αντάρτικο χρειάζεται διοικητική μέριμνα. Θεωρώ όμως δεδομένο ότι αν επικρατήσει το ΝΑΙ (που είναι το πιο πιθανό) θα έχουμε ταραχές στην Αθήνα με αναρχικούς, εμπρησμούς κλπ. Εάν πάλι επικρατήσει το ΟΧΙ, θεωρώ εξαιρετικά πιθανό να έχουμε στο Σύνταγμα σκηνικά πλατείας Μαϊντάν με χορηγία Βρυξελλών. Εύχομαι να μην έχουμε θύματα. Σημαντικός κίνδυνος για έκτροπα και απόψε σε λίγες ώρες, που οι εκδηλώσεις του ΝΑΙ και του ΟΧΙ πραγματοποιούνται δίπλα-δίπλα. Ίσως η καλύτερη δυνατή εξέλιξη αυτή την στιγμή θα ήταν να ακυρωθεί το δημοψήφισμα ως αντισυνταγματικό από το ΣτΕ (στο οποίο ΣτΕ δεν έχω γενικά εμπιστοσύνη, δεν το κρύβω).

Χτες έσβησα επιτέλους το λογαριασμό μου στο facebook. Τον είχα ανοίξει τον καιρό που ζούσα στο εξωτερικό για να κρατάω επαφή και να μοιράζομαι φωτογραφίες. Ήμουν πια για αρκετό καιρό σχεδόν ανενεργός, αλλά δεν το αποφάσιζα να την κάνω για καλά γιατί είχα πολλές φωτογραφίες που νομίζω δεν τις είχα κρατήσει αλλού.

Αυτή τη βδομάδα η εικόνα ήταν φρικτή. Κατά σάρκα συγγενείς ή φίλοι δεκαετιών, όχι ότι καυγάδιζαν, αλλά να, μπηχτές ο ένας στον άλλο κάθε δέκα λεπτά. Κουβέντα χαμηλοτάτου επιπέδου, εκατέροθεν. Πότε βλακέψαμε τόσο; Πάντα ήμασταν ή τώρα γίναμε; Δεν μπορώ να δεχτώ ότι πάντα ήμασταν, διότι δεν βλέπω πώς θα μπορούσε ανθρώπινος πολιτισμός να είχε δημιουργηθεί από και στηριχθεί σε ανθρώπους τόσο ηλίθιους! Αν έγραφε πριν αιώνες ο Κεκαυμένος περί μεγίστης βλακείας, εμείς μ' αυτά που βλέπουμε τι πρέπει να πούμε;

Εν πάση περιπτώσει, ουδέν κακόν αμιγές καλού, μη αντέχοντας άλλο να εκθέτω τον εαυτό μου σε τόσο μεγάλη δόση βλακείας, απέκτησα κίνητρο να κάνω τον κόπο να αντιγράψω μία μία τις φωτογραφίες στο σκληρό μου δίσκο και να πατήσω το κουμπάκι Delete Account. Μοιράζομαι παρακάτω μερικές, έτσι για να χαλαρώσουμε.

Ο τάφος του Κίρκεγκορ στην Κοπεγχάγη.

Στον συγκεκριμένο φιλόσοφο αποδίδεται μια ρήση του τύπου "όχι μόνο η αργία δεν είναι μήτηρ πάσης κακίας, αλλά μου φαίνεται η αργία είναι το μόνο όντως καλό". Κάτω από τρία μέτρα χώμα και άλλα τόσα χιόνι στη φωτογραφία, προφανώς δεν μπορεί παρά να βρίσκεται πλέον στην κατάσταση του "όντως καλού"!

Ηλιοβασίλεμα πίσω από τ' Αγιονόρος, όπως φαίνεται από τη Λήμνο (η φωτογραφία αυτή είναι κλεμμένη).

Λεπτομέρειες γλυπτών στο Φιέζολε της Τοσκάνης.

Μνημείο της Μάχης του Γκρούνβαλντ στην Κρακοβία.

Η φωτογραφία δεν είναι σπουδαία, ούτε το μνημείο, αλλά η μάχη ενδιαφέρουσα. Πρόκειται για νίκη των πολωνικών-λιθουανικών στρατευμάτων επί των δυνάμεων των τευτόνων ιπποτών, που φαίνεται να έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απομείωση της ισχύος του παπικού μοναστικού τάγματος στο χώρο της βαλτικής.

Η Νύμφη του Λακωνικού, η Νεάπολη!

Ο ορθόδοξος ναός της Αγίας Τριάδος στο Όουλου, μάλλον ανήμερα Θεοφάνεια του 2007.

Φολκλόρ στο Τούρκου.

 

Ροβανιέμι.

 

Αυτή πρέπει να είναι από το Ίνσμπρουκ το '97!

 

Στο Σαουθάμπτον προς τα τέλη του 2000!

Αγία Πετρούπολη.

Φύση στην Καρελία, λίγο έξω από το Βίμποργκ.

Και μια λεπτομέρεια από μνήμα.

Για να μην ξεχνάμε τα ουσιώδη και την Άνω Πόλη, και ίνα μη ταράττεται ημών η καρδία (κοινώς, να μην μπριζωνόμαστε).

Οι μιξοβάρβαροι!

Βαθύς αναστεναγμός. Η απόδοση του επιγονατίου μου (του laptop, που λένε και στην Κρήτη) έχει πέσει πολύ και δεν μπορώ να κάνω σπουδαία πράματα. Το είχα πάρει στο 1/3 της τιμής των καλών επιγονατίων πριν τέσσερα χρόνια. Ίσως ήρθε η ώρα να αναβαθμίσω, βαρέθηκα κι αυτό το δανέζικο πληκτρολόγιο που έχει πλήκτρα για τα æ και τα ø και τα å και είναι και σκληρά και πατιούνται δύσκολα. Όσο τρέχουν πάντως κάτι DiskClean και τέτοια μήπως πάρω κάτι ακόμα απ' αυτό πριν το αντικαταστήσω, ας εκμεταλλευτώ την ευκαιρία να γράψω ένα κειμενάκι (τρέχουν από χτες το βράδυ και τώρα είναι σήμερα το απόγευμα). Μήπως δεν κάνει να έχω ανοιχτό το Chrome και να γράφω την ώρα που τρέχει το DiskClean; Μωρέ σιγά που θα ιδρώσω κιόλας! Πάμε λοιπόν...

Επί βασιλείας Αλεξίου Α' Κομνηνού, συναντάμε έναν αξιωματούχο (διοικητικό, στρατιωτικό, "στέλεχος" της Αυλής) που ονομάζεται Μοναστράς. Τι το αξιομπλογκούμενον έχει αυτός ο Μοναστράς; Κατά τα εν Αλεξιάδι γραφόμενα της Άννας Κομνηνής, ήταν... μιξοβάρβαρος!

Η διάθεσή μου είναι ελαφριά και ελαφρύ θέλω να παραμείνει και το ύφος αυτού του κειμένου, οπότε δε θέλω να γράψω πολλά σοβαρά για την Αλεξιάδα. Άλλωστε με την εποχή των Κομνηνών ασχολήθηκα και στο παρελθόν. Το ενδιαφέρον των πρωτογενών πηγών γενικά δεν περιορίζεται μόνο στις πληροφορίες, αλλά μέσα σ' αυτές βλέπει κανείς επίσης το ύφος, την αισθητική της εποχής, το λεξιλόγιο (έστω και στην - πολύ καλή - νεοελληνική απόδοση που διάβασα εγώ). Θα έλεγα μάλιστα ότι για τα γεγονότα αυτά καθ' αυτά είναι ασφαλέστερο να εμπιστεύεται κανείς τους επαγγελματίες ιστορικούς, καθώς αυτοί ψάχνουν περισσότερες πηγές - κάποτε αλληλοαντικρουόμενες - συζητούν μεταξύ τους, καταλήγουν σε επικρατέστερες ερμηνείες και συμπεράσματα. Τα στοιχεία ύφους και λόγου (άρα και πολιτισμού) όμως, σπανίως επιβιώνουν στις δευτερογενείς πηγές.

Εν πάση περιπτώσει, δύο παρατηρήσεις στα γρήγορα πριν ξαναγυρίσω στους μιξοβάρβαρους. Πρώτον, το κείμενο της Αλεξιάδας είναι γεμάτο αυτολεξεί (και απ' ότι φαίνεται ακριβείς) αναφορές στην Ιλιάδα, αρκετές στην Οδύσσεια, τους τραγικούς και τους αρχαίους ιστορικούς, λιγότερες και κάποτε εσφαλμένες στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη! Έντονη η αίσθηση πως η Άννα (στα 60 της χρόνια και πλέον μοναχή σε μοναστήρι) παραμένει πολύ πιο εξοικειωμένη με τα θύραθεν, την ελληνική γραμματεία, παρά με τα άνωθεν. Δεύτερον, εντύπωση προκαλεί το πώς παρουσιάζεται η Πρώτη Σταυροφορία και συγκεκριμένα οι σχέσεις των Ρωμαίων με τα στίφη των Λατίνων ("Κελτών") που περνούσαν από τα εδάφη τους. Η Πρώτη Σταυροφορία έλαβε χώρα στα τέλη του 11ου αιώνα, όταν η συγγραφέας ήταν έφηβη, και η Αλεξιάδα γράφτηκε στα μισά του 12ου. Επομένως, η Άννα μεταφέρει τις αναμνήσεις της από το "κλίμα" της εποχής στην αυλή του βασιλέα πατέρα της. Ε λοιπόν. Μεγάλη καχυποψία σχετικά με τους αληθινούς σκοπούς των Φράγκων, μεγάλη ανησυχία ότι πραγματικός στόχος τους ήταν η Βασιλεύουσα. Εκατό χρόνια πριν το 1204, the writting was on the wall (που λένε και στην Κρήτη). Κι αυτό παρότι τελικά ο Αλέξιος συνεννοήθηκε με κάποιους κόμητες, έπεισε κάποιους να του αποδώσουν μικρασιατικά κάστρα που κατέλαβαν, βοήθησε και στις πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Τούρκων με κάποιο εκστρατευτικό σώμα.

Πολλά άλλα ενδιαφέροντα μπορεί να σταχυολογήσει κανείς από την Αλεξιάδα που ίσως μου δίνεται η ευκαιρία και σε μελλοντικά κείμενα να τα κολλάω, αλλά προς το παρόν επανέρχομαι στο Μοναστρά! Βρήκα πολύ διασκεδαστικές τις διαρκείς αναφορές στο "μιξοβάρβαρο το Μοναστρά", στο "Μοναστρά που ήταν μιξοβάρβαρος όπως ξαναείπα", ακόμα και στους "δυο γενναίους στρατηγούς, το Γεώργιο Παλαιολόγο και αυτόν το μιξοβάρβαρο το Μοναστρά". Δεν είχα συναντήσει άλλοτε τη λέξη και μου φαινόταν αστεία, ειδικά επαναλαμβανόμενη για το ίδιο πάντα πρόσωπο. Ποιος ξέρει τι θα της είχε κάνει της πορφυρογέννητης αυτός ο Μοναστράς, και μιξοβάρβαρο τον ανέβαζε τον άνθρωπο, μιξοβάρβαρο τον κατέβαζε! Ήμουν και κάτω στα Βάτικα όταν διάβαζα το βιβλίο, χωρίς αξιόπιστη πρόσβαση για να ψάξω την ακριβή σημασία στο internet (που λένε και στην Κρήτη).

Μέχρι που ο Μοναστράς κι ένας άλλος αξιωματούχος πιάνονται αιχμάλωτοι από τους σελτζούκους του "Κλιτζιασθλάν" (του Κίλιτζ Αρσλάν). Ο Μοναστράς συνεννοείται με τους δεσμώτες στα τούρκικα "ως μιξοβάρβαρος που ήταν". Ο μιξοβάρβαρος λοιπόν εξ' ορισμού μιλά την τουρκική. Μάλιστα.

Λίγο παρακάτω, προς το τέλος πια του βιβλίου, κάνει την εμφάνισή του ένας Μιχαήλ Στυπειώτης, και η συγγραφέας αισθάνεται την ανάγκη να διευκρινίσει πως όταν μιλάει για Στυπειώτη δεν αναφέρεται "στο γνωστό μιξοβάρβαρο", αλλά σε κάποιον άλλον, άνθρωπο ανώτερης τάξης. Ώπα. Κι άλλος μιξοβάρβαρος, τώρα στα τελειώματα.

Και η χαριστική βολή έρχεται λίγο πιο κάτω: πολλοί από τους στρατιώτες του "Κλιτζιασθλάν" συνεννοούνται και στα ελληνικά, "αφού είναι μιξοβάρβαροι". Ε, κάπου εκεί κατάλαβα. Ο μιξοβάρβαρος της Άννας είναι προφανώς ο διγενής, με πατέρα τούρκο ή τουρκεμένο και μάνα ρωμαία ή το αντίστροφο - για να παραφράσω μια πολιτικώς εσφαλμένη ρήση του συγχωρεμένου Γιάννη Καλαμίτση, ο μιξοβάρβαρος είναι "μισός" τούρκος "και μισός άνθρωπος". Κατά τα χρόνια εκείνα που προχωρούσε ο εκτουρκισμός της μικρασίας, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι τέτοιοι πληθυσμοί θα υπήρχαν αρκετοί.

Ερχόμενος πίσω στο Μαρούσι, μπόρεσα να κοιτάξω και να επιβεβαιώσω την ακριβή έννοια και προέλευση της λέξης. Φαίνεται ότι δεν είναι ιδιωματισμός της πορφυρογέννητης αλλά λέξη που απαντάται και στους αγαπημένους της αρχαίους συγγραφείς. Δε γνωρίζω, μάλιστα, εάν ήταν σε κοινή χρήση στα χρόνια της Άννας, ή μήπως την ξετρύπωσε η ίδια από την ελληνική της παιδεία. Περιττό να διευκρινίσω ότι ουδεμία σχέση έχει με τη... μύξα. Εγώ, πάντως, νομίζω ότι θα την υιοθετήσω ως γενικού σκοπού απαξιωτικό χαρακτηρισμό, όπως πριν καμιά δεκαριά χρόνια θυμάστε μερικοί ότι τους λέγαμε όλους Βησιγότθους!

Οδεύοντας προς το τέλος του σημειώματος, αντιγράφω αυτούσια την νεοελληνική απόδοση αποσπάσματος της Ιστορίας του Νικήτα Χωνιάτη που αναφέρεται στην Άννα Κομνηνή. Το background (που λένε και στην Κρήτη) είναι ότι ο τότε σύζυγός της καίσαρ Νικηφόρος Βρυέννιος έχει μόλις διστάσει να αποπειραθεί τη δολοφονία του Ιωάννη Β' Κομνηνού (του Καλογιάννη που λέγαμε), ματαιώνοντας έτσι ολόκληρη συνωμοσία ανατροπής του, που θα έφερνε το Βρυέννιο στο θρόνο και την Άννα βασίλισσα. Σημειωτέον ότι η Άννα δεν συμπαθούσε καθόλου τον αδερφό της τον Καλογιάννη. Τον θεωρούσε σφετεριστή, καθώς η ίδια ήταν πρωτότοκη και επομένως ήθελε τον πατέρα της να διαδεχτεί ο σύζυγός της.

Γράφει λοιπόν ο Χωνιάτης:

"Γι' αυτό και λένε πως η Καισάρισσα Άννα αγανάκτησε με τη μαλθακότητα του συζύγου της κι έσκασε από το κακό της για τη συμφορά που τη βρήκε και καταράστηκε τη φύση που στην ίδια έδωσε αιδοίο και μήτρα και χάρισε στον Βρυέννιο το πέος και τους όρχεις". (!!!)

Σκέψου να έγραφε τέτοιο πράγμα ιστορικός σήμερα! Αφήνω στην άκρη "εμάς" που "απλώς" θα επαναστατούσε η αισθητική μας, το αισθητήριό μας περί του τι "γράφεται", πού και πώς. Σκέψου τι θα έλεγαν οι ''άλλοι", οι της political correctness (που λένε και στην Κρήτη). Αυτοί που βλέπουν παντού σεξιστές, ρατσιστές, φασίστες... και αν περάσει μια μέρα και δε δούνε κανέναν, παίζει και να πεθάνουν. Μην αραδιάζω ονόματα, στο δημόσιο λόγο μπορείς και μόνος σου να διακρίνες πολλούς τέτοιους... μιξοβάρβαρους - ωραία κολλάει εδώ η λέξη.

Συνέχεια από το προηγούμενο...

Στην προηγούμενη ανάρτηση αναφέρθηκα μεταξύ άλλων στο καλαμπόκι και την ιστορία του, με έμφαση στο γεγονός ότι υπήρξε φυτό του Νέου Κόσμου, που δεν έφτασε στην Ευρώπη, στην Αφρική, στην Ασία παρά μόνο το 16ο αιώνα και μετά, μέσα από την διπλής κατευθύνσεως διαδικασία που έχει ονομαστεί Κολομβιανή Ανταλλαγή. Θέλω εδώ να ασχοληθώ με κάποια άλλα προϊόντα, που είτε ομοίως δεν τα μάθαμε οι "από δω" παρά μόνο μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, είτε τα γνωρίζαμε μεν, αλλά οι κλιματολογικές και άλλες συνθήκες του Νέου Κόσμου επέτρεψαν για πρώτη φορά την εκτεταμένη παραγωγή τους.

Είναι πασίγνωστο στον τόπο μας το ανέκδοτο σχετικά με τις προσπάθειες του Καποδίστρια να διαδώσει την καλλιέργεια της πατάτας στη λιμοκτονούσα Ελλάδα προς αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Το ανέκδοτο ενδεχομένως είναι μύθος, όμως φαίνεται ότι πράγματι στον πρώτο Κυβερνήτη οφείλεται η διάδοση της σχετικής καλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο. Αναφέρεται, πάντως, ότι κυρίως στην Επτάνησο Πολιτεία υπήρχαν καλλιέργειες και προσπάθειες καλλιεργειών από κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, από τα τέλη του 18ου αιώνα. Περίεργο μου φαίνεται ότι, όπως ανέφερα στο προηγούμενο, φαίνεται ότι το καλαμπόκι το μάθαμε κάνα δυο αιώνες νωρίτερα, ποιος ξέρει γιατί αργήσαμε με τις πατάτες.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στην ποντιακή ελληνική διάλεκτο οι πατάτες ονομάζονται "καρτόφια". Πριν μερικά χρόνια, ο Χαραλαμπίδης είχε γράψει ότι η καλλιέργεια της πατάτας στον Πόντο είχε φτάσει κατευθείαν από το βορρά μέσω των (αρχαίων) ποταμίσιων εμπορικών δρόμων της Ρωσίας. Επομένως, το "καρτόφι" θα προέρχεται από το γερμανικό "kartoffel". Λογικότατο φαίνεται, αν και το απόσπασμα του Χαραλαμπίδη δεν εξηγεί πότε περίπου έγινε η εισαγωγή στον Πόντο. Αυτό θα είχε πιο πολύ ενδιαφέρον ίσως. Για την πληρότητα, υπενθυμίζεται ότι η επίσημη ελληνική ονομασία είναι γεώμηλο.

Ιθαγενές φυτό της Αμερικής, πάντως, είναι η πατάτα, με την πρώτη συστηματική της καλλιέργεια να εντοπίζεται στην περιοχή των Άνδεων, όπου αποτέλεσε βάση της διατροφής των τοπικών πληθυσμών. Στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών μετά το 1550, και μετά από κάποια περίοδο προσαρμογής των από δω αγροτών στα μυστικά της καλλιέργειάς της, συμβάλλει τα μέγιστα στον εμπλουτισμό της διατροφής και των ευρωπαϊκών πληθυσμών και στην πληθυσμιακή έκρηξη σε όλη την ήπειρο και πέρα από αυτήν.

Ανάλογη και η ιστορία της ντομάτας. Επίσης ιθαγενές φυτό της Αμερικής, που φαίνεται όμως ότι το αγαπούσαν και το καλλιεργούσαν περισσότερο οι πολιτισμοί της κεντρικής Αμερικής μάλλον παρά οι αντίστοιχοι των Άνδεων. Οι Ισπανοί κι εδώ υπεύθυνοι για τη διάδοσή του εκτός Αμερικής το 16ο αιώνα, τόσο προς την Ευρώπη, όσο παράλληλα και προς την Ασία μέσω των Φιλιππίνων που υπήρξαν για μερικούς αιώνες ισπανική κτήση. Δεν βρίσκω (στα γρήγορα) πολλές πληροφορίες, αλλά φαίνεται ότι περίπου την ίδια περίοδο με την πατάτα φτάνει στην Ελλάδα και η ντομάτα, μόλις, δηλαδή, τον 19ο αιώνα! Το βασικό συστατικό, επομένως, αυτού που έχουμε "πατεντάρει" διεθνώς ως "ελληνική σαλάτα" δεν αρχίσαμε να το τρώμε παρά "προχτές"! Οι Ιταλοί, πάλι, είδαν ντομάτες νωρίτερα, ήδη από το 16ο - 17ο αιώνα άρχισαν να τους φτάνουν. Αναφέρεται όμως ότι για αρκετό διάστημα δεν τις έτρωγαν, ούτε έφτιαχναν σάλτσες και τέτοια, αλλά αντιμετώπιζαν το φυτό μόνο σαν καλλωπιστικό!

Ιδιαίτερη η ιστορία της ζάχαρης και του ζαχαροκάλαμου. Το ζαχαροκάλαμο είναι ιθαγενές της νότιας και νοτιοανατολικής Ασίας και θεωρείται ότι η μέθοδος παραγωγής ζάχαρης σε κρυσταλική μορφή απ' αυτό ανακαλύφθηκε στη βόρεια Ινδία. Οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνάντησαν καραβάνια που κουβαλούσαν "γλυκό αλάτι", ενώ ίσως πήραν και δείγματα ζαχαροκάλαμου μαζί τους κατά την επιστροφή. Πάντως, για πολλές εκατοντάδες χρόνια στην Ευρώπη (περιλαμβανομένης της δικής μας περιοχής) πιο διαδεδομένο και φτηνό ως γλυκαντικό ήταν το μέλι, ενώ η ζάχαρη εθεωρείτο δυσεύρετο είδος πολυτελείας και οι λίγοι έμποροι που μπορούσαν να την διαθέσουν γίνονταν πλούσιοι. Η αντίθετη, δηλαδή, εικόνα από τη σημερινή!

Όταν οι σταυροφόροι έφτασαν στη Μέση Ανατολή, διαπίστωσαν ότι η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου ήταν πλέον ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή. Όταν δημιούργησαν τις φράγκικες ηγεμονίες στην περιοχή, προσπάθησαν μεταξύ άλλων να τις εκμεταλλευτούν ως πηγές φτηνής ζάχαρης. Και αν αυτό δεν ήταν ίσως εύκολο στις ηγεμονίες της κυρίως Μέσης Ανατολής λόγω των διαρκών πολέμων και μεταβαλλόμενων συνόρων, φαίνεται όμως πως είχε κάποια επιτυχία στο σταυροφορικό Βασίλειο της Κύπρου - τουλάχιστον αρκετή επιτυχία ώστε να συναντά κανείς σποραδικές αναφορές, π.χ. μεταξύ άλλων εδώ. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όμως, οι ισπανοί καταλαμβάνουν τα Κανάρια και οι πορτογάλοι εποικίζουν τη Μαδέιρα. Και οι δύο χώρες χρησιμοποιούν τις νέες κτήσεις τους κατ' εξοχήν για ζαχαρονήσια, επισκιάζοντας την όποια επιτυχία της Κύπρου. Στη συνέχεια, εικάζεται ότι ήδη από το πρώτο του ταξίδι ο Κολόμβος μεταφέρει ζαχαροκάλαμο από τα Κανάρια στο Νέο Κόσμο. Κατά τους επόμενους αιώνες της αποικιοποίησης της αμερικανικής ηπείρου, οι κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες θα επιτρέψουν τη μαζική παραγωγή ζάχαρης, καταρχήν στην πορτογαλική Βραζιλία. Αλλά και από αποικιακές δυνάμεις της βόρειας Ευρώπης, που μέχρι τότε δεν είχαν πρόσβαση σε δικές τους ζαχαροκαλλιέργειες. Στις Γουιάνες - βρετανική, γαλλική, ολλανδική (από την περιοχή Ντεμεράρα της Γουιάνας προέρχεται ένα από τα ονόματα της μαύρης ζάχαρης στα αγγλικά). Και κατ' εξοχήν στα νησιά της Καραϊβικής.

Η πρόσβαση σε φτηνές ποσότητες ζάχαρης ήταν πιο σημαντική για τις δυνάμεις της κρύας βόρειας Ευρώπης κατά τη βιομηχανική επανάσταση (και αμέσως πριν) απ' ότι θα υποθέταμε σήμερα. Άφθονη και φτηνή ζάχαρη σήμαινε φτηνή μαρμελάδα, που με τη σειρά της σήμαινε αφ' ενός μεν διατήρηση φρούτων, αφ' ετέρου δε μια φτηνή τροφή, πλούσια σε ενέργεια, για τον "πρωτο-βιομηχανικό" εργάτη. Ψωμί με μαρμελάδα έγινε το σύνηθες γεύμα των φτωχών αστών. Αυτός πρέπει να είναι και ο λόγος που η παραδοσιακή βρετανική κουζίνα περιλαμβάνει τόσα γλυκά με μαρμελάδα!

Από την άλλη, η ζήτηση φτηνής ζάχαρης οδήγησε στην αθρόα "εισαγωγή" στις ζαχαροαποικίες κατ' αρχήν αφρικανών δούλων, και, μετά την κατάργηση της δουλείας, φτηνών εργατικών χεριών από τις Ανατολικές Ινδίες. Είναι δύο εξελίξεις που έχουν αφήσει έντονο το αποτύπωμά τους στη σημερινή φυλετική σύνθεση της Γουιάνας και της Καραϊβικής.

Εν μέρη κοινά σημεία με την ιστορία της ζάχαρης θα συναντήσει κανείς στην ιστορία του βάμβακος. Το φυτό του βαμβακιού, σε διάφορες ποικιλίες, υπάρχει ιθαγενώς και στον Παλαιό και στο Νέο Κόσμο. Οι πανάρχαιοι πολιτισμοί της κοιλάδας του Ινδού φαίνεται πως γνώριζαν την κατασκευή βαμβακερών υφασμάτων, τα οποία έφταναν δια του εμπορίου μέχρι την Αίγυπτο και την Περσία. Είδος βαμβακοκαλλιεργιών φαίνεται ότι παρατήρησαν και πάλι οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ υπάρχει και προγενέστερη σχετική αναφορά από τον Ηρόδοτο, ο οποίος προφανώς κατέγραφε φήμες. Προς τα τέλη του Μεσαίωνα, οι εμπορικοί δρόμοι έφερναν βαμβακερά υφάσματα μέχρι τη βόρεια και δυτική Ευρώπη, της οποίας όμως οι κάτοικοι (πλην των λίγων περιηγητών) δεν είχαν δει το φυτό. Έχοντας βαθιά στο μυαλό τους την αντίληψη πως ό,τι μας ντύνει θα πρέπει να προέρχεται από μαλλί ή προβιά ζώου, ακούγοντας όμως και τις φήμες ότι η πρώτη ύλη γι' αυτό το ύφασμα λαμβάνεται από φυτό, φαντάζονταν φυτά που παρήγαν... προβατάκια!

Όσον αφορά το Νέο Κόσμο, υπάρχουν αρχαιολογικές ενδείξεις ότι κι εκεί οι πιο εξελιγμένες εκ των ινδιάνικων φυλών είχαν βαμβακερά υφάσματα, άλλωστε εκεί δεν είχαν πρόβατα πριν τον Κολόμβο, επομένως η μόνη εναλλακτική πρώτη ύλη για κατασκευή ενδυμάτων εκτός από τα δέρματα θα ήταν το μαλλί των λάμα και των αλπάκα στις Άνδεις. Η ιδιαιτερότητα της παραγωγής βάμβακος στο Νέο Κόσμο σε σχέση με άλλες καλλιέργειες (τη ζάχαρη παραπάνω, ή τον καπνό που θα αναφέρω παρακάτω) είναι ότι αυτή κατέστη δυνατή και αναπτύχθηκε σε μεγάλη, παγκοσμίου βεληνεκούς κλίμακα όχι κατά την αποικιακή περίοδο, αλλά στις πρώτες δεκαετίες της ζωής των Ηνωμένων Πολιτειών, και μάλιστα στις νότιες πολιτείες όπως πολύ καλά γνωρίζουμε. Φαίνεται πως τρεις παράγοντες συνετέλεσαν: η ανώτερη ποιότητα των ποικιλιών βάμβακος της αμερικανικής ηπείρου, καταλυτικώς η εφεύρεση του μηχανικού εκκοκιστηρίου βάμβακος από τον αμερικανό εφευρέτη Ιλάι Γουίτνι λίγα μόνο χρόνια μετά την ανεξαρτησία, και ασφαλώς η εργασία των δούλων. Σα να μου φαίνεται όμως ότι άθελά μου μόλις συνόψισα τα στοιχεία που χρειάζεται μια πολιτική οντότητα για να προκόψει σε επίπεδο παγκόσμιας δύναμης: προικισμένος τόπος, προικισμένοι, εφευρετικοί άνθρωποι (ή τελοσπάντων ένας "κρίσιμος" αριθμός τέτοιων), και εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων. Και τα τρία απαραίτητα, μάλλον.

Πριν ακόμα από το βαμβάκι, ο καπνός ήταν η καλλιέργεια που έφερνε πλούτο (και σκλάβους) στους αποίκους των μετέπειτα Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και κάποιων νησιών της Καραϊβικής εναλλακτικά ή παράλληλα με τη ζάχαρη. Εμβληματική έως τις μέρες μας είναι η περίπτωση της Κούβας. Ο καπνός ήταν αποκλειστικά φυτό του Νέου Κόσμου, γνωστό από την αρχαιότητα στις φυλές των ινδιάνων, όπως άλλωστε και η συνήθεια του καπνίσματος. Στην Ευρώπη τον φέρνουν φυσικά πάλι οι Ισπανοί τον 16ο αιώνα. Γρήγορα οι ευρωπαϊκές κοινωνίες υιοθετούν το κάπνισμα και εθίζονται. Η ζήτηση τεράστια, οδηγεί αποίκους στις ανατολικές ακτές της Αμερικής για να ασχοληθούν με την καπνοκαλλιέργεια. Στη γνωστή ιστορία με την Ποκαχόντας, την ινδιάνα "πριγκίπισσα" που ερωτεύεται και παντρεύεται άγγλο άποικο, με αποτέλεσμα οι σχέσεις μεταξύ αποίκων και ιθαγενών να παραμείνουν ειρηνικές για μερικά χρόνια, δεν είναι ίσως το ίδιο γνωστό ότι ο άγγλος σύζυγός της ήταν ο Τζων Ρολφ, ο πρώτος επιτυχημένος καπνοκαλλιεργητής στη βρετανική Βιρτζίνια, που έσπασε το έως τότε (αρχές 17ου αιώνα) ισπανικό μονοπώλιο.

Κάπου το 17ο αιώνα φτάνει και στον τόπο μας ο καπνός, και γρήγορα καλλιεργείται στη Θράκη και τη Μακεδονία, όπως άλλωστε μέχρι τις μέρες μας. Δηλαδή καπνίζαμε δύο αιώνες πριν φάμε ντομάτες και πατάτες! Αν και για κάποιο βραχύ χρονικό διάστημα λέγεται ότι ένας σουλτάνος είχε απαγορεύσει το κάπνισμα σε όλη του την αυτοκρατορία, επί ποινή θανάτου μάλιστα!

Οι βλαπτικές επιπτώσεις του καπνίσματος στην ανθρώπινη υγεία δεν μελετήθηκαν ούτε έγιναν γνωστές πριν τα μέσα του 20ου αιώνα. Θυμάμαι να έχω διαβάσει ότι καθοριστικό ρόλο σ' αυτή τη μελέτη έπαιξαν γερμανοί επιστήμονες του Γ' Ράιχ στα πλαίσια του ενδιαφέροντός τους για υγιή ζωή των νέων αρίων ώστε αυτοί να υπηρετήσουν καλύτερα τον Φύρερ και τη Γερμανία σφάζοντας εμάς τους υπόλοιπους... προς πανηγυρική επιβεβαίωση του "ουδέν κακόν αμιγές καλού"!

Ένα τσιγάρο πάει με τον καφέ, λένε οι καπνιστές, κι εγώ ρωτάω, είναι η Βραζιλία η χώρα του καφέ; Η απάντηση είναι όχι ακριβώς, αλλά ας τα δούμε από την αρχή.

Πατρίδα του καφέ είναι η Αφρική, και μάλιστα η ανατολική - βορειοανατολική Αφρική, κατά τους περισσότερους η Αιθιοπία. Από εκεί διαδίδεται στον αραβικό κόσμο, απ' όπου έχουμε και την πρώτη γενικά αποδεκτή αναφορά στον καφέ ως ποτό, σε ισλαμικά μοναστήρια της Υεμένης - μόλις τον 15ο αιώνα! Είναι δηλαδή, παγκοσμίως, μια συγκριτικά πάρα πάρα πολύ πρόσφατη συνήθεια. Από τον αραβικό κόσμο, ο καφές ως ποτό, ως προϊόν, σχεδόν ως παγκόσμια "κουλτούρα", περνάει παράλληλα στην Ινδία και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (περιλαμβανόμαστε εμείς), στην Ευρώπη μέσω βενετών εμπόρων αρχικά, αλλά και από άλλους δρόμους. Ως φυτό και καλλιέργεια, σε όσα από τα παραπάνω μέρη είναι τροπικά και μπορούν να τον καλλιεργήσουν - και στο Νέο Κόσμο τελικά πρώτα στη γαλλική Μαρτινίκα κάπου στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα και πολύ σύντομα και αλλού στην κεντρική και νότια Αμερική. Η Βραζιλία παίρνει την πρωτοκαθεδρία στην παγκόσμια παραγωγή μετά την ανεξαρτησία της, κάπου στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τη διατηρεί ως τις μέρες μας. Όχι λοιπόν η πατρίδα ή η "μάνα" του καφέ, αλλά ίσως η "βασίλισσα" ή η "μητριά" του!

Και το κακάο - δηλαδή η σοκολάτα! Αντίστοιχη "προϊστορία" με τον καπνό, ιθαγενές προϊόν της κεντρικής Αμερικής, γνωστό στους σχετικούς πολιτισμούς κυρίως ως ποτό, στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών, αργότερα όμως από τον καπνό - και δεν "πιάνει" με τον ίδιο τρόπο, ούτε κάνει το ίδιο "μπαμ". Βέβαια, η σοκολάτα σήμερα χρησιμοποιείται σε τόσα πολλά γλυκά, ροφήματα, συνταγές, που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο προϊόν, είναι δεδομένο όμως ότι δεν έπαιξε ως εμπορεύσιμο είδος τον ίδιο καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα της αποικιοκρατικής και μετα-αποικιοκρατικής περιόδου που έπαιξαν ο καπνός, το βαμβάκι, η ζάχαρη, ο καφές. Ενδεικτικό είναι ότι πλέον η δυτική Αφρική έχει υποσκελίσει την κεντρική και νότια Αμερική στην καλλιέργεια κακάο. Στην πατρίδα μας, σύμφωνα με αυτό εδώ, τη σοκολάτα τη γευτήκαμε για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση και έχουμε να ευγνωμονούμε γι' αυτό κάποιον κύριο Παυλίδη!

Να πω κι ένα άλλο... χμμμ... "προϊόν"; Ας το πω. Η... σύφιλη, κατά την επικρατούσα άποψη, μας ήρθε σε τούτη την πλευρά του Ατλαντικού από τους ναύτες του Κολόμβου, και για... ευνόητους λόγους επεκτάθηκε, κυρίως στα λιμάνια. Μας την μετέδωσαν οι ινδιάνοι, λοιπόν, αν και μας το χρωστούσανε, γιατί εμείς τους πήγαμε την ευλογιά και άλλες επιδημίες, στις οποίες δεν είχαν καθόλου αντισώματα και... τους θέρισαν, αυτές οι επιδημίες μάλλον περισσότερο από τις κακουχίες της σκλαβιάς και της εκμετάλλευσης των αποικιοκρατών. Επειδή τα μικρόβια ταξίδευαν προς τα δυτικά πιο γρήγορα από τους ανθρώπους, θεωρείται ότι ολόκληρες φυλές εξαφανίστηκαν από τις αρρώστιες των λευκών πριν συναντήσουν τους ίδιους τους λευκούς.

Το λοιπόν, επειδή το μικρολάθος από το οποίο πήρα αφορμή για να τα γράψω όλα αυτά δεν είναι το πρώτο τέτοιου τύπου που συναντάω... ντομάτες στην αυλή του Ιβάν του Τρομερού... καλαμπόκι στη δυτική Αφρική του 14ου... ίσως σύφιλη σε χαμαιτυπείο της αρχαίας Ρώμης. Όσοι ασχολούνται με συγγραφή (ή και μετάφραση) μυθιστορημάτων, διηγημάτων με ιστορικό περιεχόμενο συχνά κάνουν εντυπωσιακή έρευνα, διαβάζουν, ταξιδεύουν, αλλά επειδή σήμερα έχουμε στην πόλη μας, στη γειτονιά μας, στο σπίτι μας και στο τραπέζι μας όλα τα καλά και τα κακά του κόσμου όλου κυριολεκτικά, και είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι πριν λίγους μόνο αιώνες οι άνθρωποι οι δικοί μας, οι οικείοι, που μιλούσαν την ίδια γλώσσα... δεν τα είχαν, όχι μόνο γιατί ήταν φτωχοί, αλλά και γιατί δεν βρίσκονταν καθόλου, πουθενά κοντά τους! Είναι εύκολο να γίνει μια τέτοια αβλεψία και είναι κρίμα να γίνεται όταν η υπόλοιπη δουλειά είναι καλή. Γι' αυτό, αν ξέρεις κανέναν που να κάνει αυτή τη δουλειά, πες του δυο λόγια γενικών γνώσεων να τα έχει υπόψη του, ή στείλε τον εδώ να τα διαβάσει από μένα. Γιατί καμιά μέρα θα διαβάσουμε ότι ο Περικλής στην Πνύκα χτυπούσε πιτόγυρα, αλλά ο Σωκράτης χωρίς τζατζίκι γιατί τον γκρίνιαζε η Ξανθίππη.

Θα μου πεις, υπερβάλεις, λεπτομέρειες κλπ. Σωστά. Αλλά ξέρεις, οι λεπτομέρειες είναι που κάνουν τη διαφορά ανάμεσα σε μια συμπαθητική διήγηση και, π.χ., στον εμβληματικό Σινουχέ τον Αιγύπτιο του Μίκα Βάλταρι, που έχει αποσπάσει κολακευτικότατα σχόλια από αιγυπτιολόγους και ασσυρολόγους για την ακρίβεια (σε σχέση με τις γνώσεις μας) με την οποία παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο και Μεσοποταμία τον καιρό του Φαραώ Εχνατόν και της λατρείας του θεού Ατόν, κατά κάποιους λίγο πριν τη βιβλική Έξοδο.

Κι εδώ ο συνειρμός βρίσκει διχάλα. Πολλά μπορεί να πει κανείς για τον Βάλταρι και το έργο του, πολλά και για τα γεγονότα που σχετίζονται με τη λατρεία του Ατόν και την ταραχώδη βασιλεία του δούλου του Εχνατόν. Σταματάω λοιπόν εδώ και ίσως καταπιαστώ με κάποιο από τα παραπάνω άλλη φορά που θα έχω διάθεση και υλικό.

Μεταφραστικά

Από έναν περιηγητή ξεκινώ, φίλε αναγνώστη, την αποψινή δική μου νοερή... περιήγηση, όπως έχω κάνει κατά καιρούς και στο παρελθόν. Δεν ξέρω ακριβώς πώς θα μου βγει το κείμενο. Έχω στο μυαλό μου διάφορες σκέψεις, δρόμους και παρακλάδια που μήνες θέλω να βάλω σε μια σειρά, αλλά δεν αποφάσιζα να μπω στον κόπο. Είναι πιθανό να μου προκύψουν δύο αναρτήσεις, τελικά.

Θα σου πω κάτι προσωπικό. Από τους τέσσερις-πέντε αναγνώστες μου, με τους δυο-τρεις έχει συμβεί να ζήσουμε στην εκάστοτε ίδια πόλη και να περάσουμε κάποια (λίγα, πολλά, πάρα πολλά, ανάλογα με την περίπτωση) μεσημέρια, απογεύματα ή βράδυα με κρασί, μεζέ και αμπελοφιλοσοφία. Οι φίλοι που είχαν την ευχαρίστηση (ή το... μαζοχισμό) να μου δίνουν βήμα να μιλάω, θυμούνται πώς πηδούσα από θέμα σε θέμα, ακολουθούσα παραδρόμους, ξεχνούσα από πού είχα έρθει, κατ' εξοχήν επαναλαμβανόμουν κλπ. Παρόλα αυτά, καθόντουσαν και μ' άκουγαν, συχνά κιόλας με ρωτούσαν και πράματα! Ε, λοιπόν. Αν και ο γραπτός λόγος είναι πολύ πιο εύκολο να ελεγχθεί, επίτηδες αφήνω συχνά τον εαυτό μου να προεκταθεί σε στενάκια και παραδρόμους, ενίοτε και αδιέξοδα. Δεν θεωρώ ένα κείμενό μου επιτυχημένο και άξιο να δημοσιευτεί όταν παρέχει σωστές πληροφορίες, ωραίες αναλύσεις, βάσιμες σκέψεις και τέτοια. Το θεωρώ άξιο να δημοσιευτεί όταν νομίζω ότι διαβάζοντάς το, εσείς οι δυο-τρεις θα με θυμηθείτε!

Αρκετά όμως με τα ψιλοφορτισμένα εισαγωγικά. Ο αποψινός μας περιηγητής λέγεται Αμπού Αμπνταλλάχ Μουχάμαντ Ιμπν Ιμπραχίμ, αλλά έχει μείνει στην ιστορία πιο γνωστός με το οικογενειακό του παρωνύμιο Ιμπν Μπαττούτα. Ήταν προφανώς μουσουλμάνος με καταγωγή από το Μαρόκο, που έζησε τον 14ο αιώνα, και ξεκινώντας στα 21 του χρόνια για το πρώτο του προσκύνημα στη Μέκκα, κατέληξε να γυρίσει, δια ξηράς και δια θαλάσσης, όλο τον ισλαμικό κόσμο, συν την Κωνσταντινούπολη, συν ισλαμικές εμπορικές παροικίες της νότιας Κίνας (ναι, υπήρχαν και τέτοιες!). Και όταν λέω "όλο τον ισλαμικό κόσμο", δεν εννοώ μόνο τα γνωστά μας μέρη όπου το Ισλάμ εξαπλώθηκε με το σπαθί και έχουν ακόμα και σήμερα αμιγή ισλαμικό πληθυσμό (δηλαδή με σημερινούς όρους από Πακιστάν μέχρι Μαρόκο). Εννοώ ασφαλώς και την - ισλαμική ακόμα τότε - Ανδαλουσία. Εννοώ επίσης τις ανατολικές αλλά και δυτικές ακτές της υποσαχάριας Αφρικής, όπου το Ισλάμ είχε διαδοθεί μέσω των καραβανιών και του εμπορίου. Εννοώ την Ινδία με τους αγαρηνούς κατακτητές ηγεμόνες, όπου όμως μόνο κατά τόπους εξισλαμίστηκαν οι πληθυσμοί. Εννοώ τα νησιά της νοτιοανατολικής Ασίας, τη σημερινή Ινδονησία, όπου μου έκανε εντύπωση ότι βρήκε κι εκεί το Ισλάμ, δεκαετίες πριν τις επισκέψεις του οϊγούρου ναυάρχου Τσανγκ Χι. Εννοώ, τέλος, τα μογγολικά εδάφη της Χρυσής Ορδής στις ευρασιατικές στέππες, που οι χάνοι τους πρόσφατα είχαν εξισλαμιστεί, ίσως για πολιτικούς λόγους εσωτερικής συνοχής. Αν μη τι άλλο, άκρως εντυπωσιακός ο κατάλογος!

Διευκρινιστικά, ο Ιμπν Μπαττούτα περνιότανε για ισλαμιστής θεολόγος και ερμηνευτής του Κορανίου. Έτσι, στα μέρη που επισκεπτόταν, ζούσε από τα πλούσια τιμητικά δώρα που του έκαναν οι τοπικοί ηγεμόνες, στα οποία συχνά συμπεριλαμβάνονταν και νέες σύζυγοι ή παλακίδες! Στις διηγήσεις του, μάλιστα, συγκράτησα να υπάρχει τουλάχιστον μία περίπτωση που παραπονιέται στον ηγεμόνα ότι δεν υπήρξε απέναντί του αρκετά γενναιόδωρος!

Οι ιστορίες του μας έχουν φτάσει στα ελληνικά ως μετάφραση από τα αγγλικά, και για την αγγλική μετάφραση βρήκα κάπου αναφορά σε ημερομηνία πρώτης έκδοσης το 1929. Η ελληνική μετάφραση αναφέρεται ως πλήρης και χωρίς συντμήσεις - και δεν έχω κανένα λόγο να το αμφισβητήσω - δεν ξέρω όμως αν το αγγλικό κείμενο ήταν πλήρης ή πετσοκομμένη μετάφραση του αραβικού! Όπως και νά 'χει, το κείμενο που έπεσε στα χέρια μου ήταν ενδιαφέρον, αλλά κατά τόπους απογοητευτικό. Εξηγούμαι!

Περνάει ο περιηγητής μας από τις θρυλικές πόλεις του Δρόμου του Μεταξιού - τη Μπουκχάρα, τη Σαμαρκάνδη - ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη για να διαβάσει μια από πρώτο χέρι περιγραφή αυτών των πόλεων το 14ο αιώνα! Κι όμως το κείμενο δεν αφιερώνει παρά ελάχιστες γραμμές. Περνάει από το περίφημο λιμάνι της Καλικούτ στην Ινδία, έναν αιώνα και βάλε πριν τους ευρωπαίους, τον Νικολό ντε Κόντι από τη Βενετία, τον Αφανάσυ Νικίτιν από το Τβερ, τέλος τον Βάσκο ντε Γκάμα από την Πορτογαλία. Την αγορά της Καλικούτ τη φαντάζεται κανείς να πνίγεται στα μπαχαρικά, τους πολύτιμους λίθους και τα υφάσματα, άλλωστε από το όνομα του λιμανιού αυτού πέρασε στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες η λέξη calico για είδος βαμβακερών υφασμάτων. Κι όμως, παρότι ο Ιμπν Μπαττούτα έζησε χρόνια στην Ινδία, οι σχετικές περιγραφές είναι φτωχές, για την ακρίβεια δε συγκράτησα τίποτα. Περνάει από το Τιμπουκτού στη δυτική Αφρική, την πόλη με τις φημισμένες μαντράσες, με την πλούσια συλλογή αραβικών χειρογράφων (μήπως και μεταφράσεις του Αριστοτέλη, να μην το αποκλείουμε), που ήταν απρόσιτη στους ευρωπαίους μέχρι το 19ο αιώνα και την επίσκεψη του Ρενέ Καγιέ. Κι εδώ λίγα λόγια, τίποτα το ιδιαίτερα αξιόλογο. Υπάρχουν όντως στο βιβλίο περιγραφές ανθρώπων, ζώων, συνηθειών, φαγητών, προϊόντων, ακόμα κατά κόρον συναντήσεων με μυστικιστές του Ισλάμ (που προφανώς οι τελευταίοι ενδιέφεραν τον Ιμπν Μπαττούτα, αλλά όχι εμένα!). Αλλά πώς να το πω. Διαβάζοντάς το, σκεφτόμουν ότι είναι σαν να επισκέπτεται ένας τουρίστας την Ελλάδα και αντί να γράψει για την Ακρόπολη και τους Δέλφους, άντε έστω τη νυχτερινή ζωή της Μυκόνου... αυτός επικεντρώνεται στο μπακάλικο του Βαγγέλη στο Κιάτο.

Ως προς την ελληνική μετάφραση. Γενικά θα πω ότι θεωρώ τη δουλειά του μεταφραστή εξαιρετικά δύσκολη, αναλόγως με το προς μετάφραση κείμενο ίσως δυσκολότερη από την πρωτότυπη συγγραφή. Πρέπει να γνωρίζει κανείς πάρα πολύ καλά τις λεπτές έννοιες και τις αποχρώσεις και των δύο εμπλεκόμενων γλωσσών για να μπορέσει να αποδόσει κατά το μέτρο του δυνατού τις αποχρώσεις του πρωτότυπου στη μετάφραση. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου στα εισαγωγικά τους σημειώματα οι μεταφραστές διατρανώνουν οι ίδιοι την αδυναμία τους και περίπου συστήνουν στον αναγνώστη να αφήσει κάτω αυτό που διαβάζει και, αν δεν την γνωρίζει, να ασχοληθεί να μάθει τη γλώσσα του πρωτότυπου για να το απολαύσει καλύτερα! Κάτι τέτοια λένε οι μεταφραστές του Νικολάι Γκόγκολ και του Τζέιμς Τζόις, που παρεμπιπτόντως τους θεωρώ και τους δύο υπερτιμημένους. Μπορεί να φταίει ότι είμαι πεζός, αλλά δεν διακρίνω κατ' ανάγκην ιδιοφυίες πίσω από καταρράκτες λογοπαιγνίων και εξυπνάδας, αντίθετα κάποτε διακρίνω εμπάθεια και στους δύο. Αλλά ξεφεύγω.

Ένα περιηγητικό κείμενο, όμως, είναι μάλλον "ξερό", ειδικά εάν αποτελεί το ίδιο ήδη μετάφραση, δηλαδή ενδεχομένως έχει υποστεί ήδη μια πρώτη "αποξήρανση"! Πήρα αυτό το δρόμο, ακολούθησα το τάδε καραβάνι, έφτασα στην τάδε πόλη. Στην εξαιρετικά δύσκολη δουλειά του μεταφραστή, ίσως είναι σωστό να υποθέσει κανείς ότι η μετάφραση ενός περιηγητικού κειμένου είναι το λιγότερο δύσκολο που μπορεί να τύχει. Με μόνη την ουσιώδη διαφορά ότι εδώ πρόκειται για ένα ιστορικό περιηγητικό κείμενο με εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, αραβικά τοπωνύμια σε δύο και τρεις ηπείρους, που έπρεπε να ταυτοποιηθούν, κατά το μέτρο του δυνατού, με σημερινά ονόματα, ώστε ο σύγχρονος ερασιτέχνης αναγνώστης, που έχει όμως μια στοιχειώδη ιδέα της παγκόσμιας γεωγραφίας, να μπορεί να παρακολουθεί αν ο ταξιδιώτης του βρίσκεται π.χ. στην Περσία ή την Αίγυπτο, χωρίς να χρειάζεται να ανατρέχει διαρκώς στους χάρτες! Πιθανολογώ, βέβαια, ότι η ελληνίδα μεταφράστρια δεν ήταν μόνη της σ' αυτό τον ηράκλειο άθλο. Αρκετό υλικό προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να υπήρχε στην αγγλική μετάφραση που χρησιμοποιήθηκε ως βάση. Όπως και νά 'χει, μπορούσα να παρακολουθήσω αρκετά άνετα τα ταξίδια, οπότε θεωρώ ότι η ελληνική έκδοση τα καταφέρνει αξιοπρεπέστατα ως προς αυτό!

Κάπου όμως, ίσα ίσα 1-2 σελίδες πριν το τέλος αναφέρεται κάτι... παράξενο - που ακριβώς επειδή είναι τόσο κοντά στο τέλος αφήνει και παράξενη γεύση! Αντιγράφω:

"...Πήρα μαζί μου προμήθειες για εβδομήντα μέρες γιατί δεν υπάρχει καθόλου καλαμπόκι στη διαδρομή Ταγκαντά - Ταουάτ..."

Ο περιηγητής μας βρίσκεται στη δυτική Αφρική, στην Αυτοκρατορία του Μάλι και μόλις έχει λάβει διαταγή με έφιππο αγγελιοφόρο από τον Σουλτάνο του Μαρόκου να επιστρέψει στην πατρίδα του, πιθανολογώ για να αναλάβει χρέη ιεροδικαστή. Μ' αυτό τον απότομο τρόπο τελειώνουν οι περιπλανήσεις του, οι δε περιοχές που αναφέρεται πως μεταξύ τους "δεν υπήρχε καλαμπόκι" είναι κάπου στη δυτική Σαχάρα.

Να μην υποτιμούμε καθόλου το Μάλι του 14ου αιώνα! Ήταν αξιόλογη οντότητα, είχε σημαντικό πλούτο από ορυχεία χρυσού και χαλκού, και σημαντικά έσοδα από το "δια-σαχάρειο" εμπόριο ορυκτού άλατος, πιθανότατα και το δουλεμπόριο. Οι ηγεμόνες του είχαν ασπαστεί το Ισλάμ μερικούς αιώνες πριν τις επισκέψεις του Ιμπν Μπαττούτα και φαίνεται πως αυτό είχε δημιουργήσει έναν πολιτισμό αφρο-αραβικό, που σε μερικά σημεία σόκαρε τον ταξιδευτή μας! Είδε γυναίκες να κυκλοφορούν περίπου ολόγυμνες, είδε και περιπτώσεις όπου ο καννιβαλισμός δεν είχε τελείως εξαλειφθεί από τις συνήθειες των κατοίκων.

Για την πόλη του Τιμπουκτού έγραψα λίγα και πιο πάνω. Εθεωρείτο αξιολογότατο οικονομικό και μορφωτικό κέντρο, που η φήμη του είχε φτάσει στην Ευρώπη, αλλά η τοποθεσία του παρέμενε άγνωστη μέχρι το 19ο αιώνα - όταν ο Γάλλος εξερευνητής Καγιέ μπόρεσε να το φτάσει και να γυρίσει πίσω σώος, αλλά και απογοητευμένος γιατί δε βρήκε πια παρά μια παρηκμασμένη λασπούπολη ενώ εν τω μεταξύ η Ευρώπη είχε κάνει άλματα. Ο Ιμπν Μπαττούτα ήταν πιο τυχερός, αφού έτυχε να βρίσκεται στην περιοχή λίγες μόνο δεκαετίες μετά το θάνατο του Αυτοκράτορα Μούσα, η βασιλεία του οποίου θεωρείται το απόγειο του Μάλι. Αυτό που μας έχει σωθεί περισσότερο από τα χρόνια του Μούσα είναι το ανέκδοτο πως, στο δρόμο για το προσκύνημά του στη Μέκκα, μοίρασε τόσο πολύ χρυσάφι που η τιμή του στην Αίγυπτο υποτιμήθηκε δραματικά (δηλαδή από μόνος του "κράσαρε" την αγορά χρυσού!), τόσο που έκανε καμιά δεκαετία να επανέλθει!

Όλα αυτά καλά, αλλά να εκφράζει τη μέριμνά του ο ήρωάς μας για το γεγονός ότι στην Αφρική του 14ου αιώνα δε θα έβρισκε... καλαμπόκι... η απόσταση είναι πολύ μεγάλη...

Το καλαμπόκι είναι ιθαγενές φυτό της αμερικανικής ηπείρου. Πιστεύεται ότι εξημερώθηκε στην περιοχή της κεντρικής Αμερικής ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, ενώ όταν οι ευρωπαίοι εξερευνητές έφτασαν στις ακτές του Νέου Κόσμου, αποτελούσε τη βάση της διατροφής και τη βασική καλλιέργεια των ινδιάνικων φυλών - όσων, τελοσπάντων, από αυτές γνώριζαν τη γεωργία και δεν ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Γρήγορα μεταφέρθηκε το νέο προϊόν από την από δω πλευρά του Ατλαντικού - της Αφρικής μη εξαιρουμένης. Μάλιστα, αναφέρεται ότι από τη βόρεια Αφρική το μάθαμε κι εμείς οι τουρκοκρατούμενοι Έλληνες κάπου το 16ο - 17ο αιώνα, εξ' ου και η επίσημη ονομασία στα ελληνικά: αραβόσιτος, σίτος των Αράβων.

Το καλαμπόκι θεωρείται ανθεκτική καλλιέργεια που αντέχει σε ποικιλία κλιματολογικών συνθηκών, αν και αποδίδει καλύτερα σε θερμό και υγρό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, δεν αποκλείεται σήμερα να ευδοκιμούν καλλιέργειες καλαμποκιού και στις όχθες του Νίγηρα που επισκεύθηκε ο ταξιδιώτης μας (και, παρεμπιπτόντως, τον ονομάζει Νείλο!). Αν και πιθανολογώ ότι βασικές καλλιέργειες θα είναι ακόμα ποικιλίες ρυζιού και κατεξοχήν το κεχρί απ' το οποίο φτιάχνουν και κουσκούς. Τα αναφέρει από τότε και τα δύο ο Ιμπν Μπαττούτα, το κεχρί και το κουσκούς. Καλαμπόκι όμως, το 14ο αιώνα κανείς ευρωπαίος, αφρικανός ή άραβας δεν είχε δει.

Επειδή η μετάφραση είναι από τα αγγλικά, μπορώ με σημαντικό βαθμό εμπιστοσύνης στην εικασία μου να πιθανολογήσω ότι η ελληνίδα μεταφράστρια απέδωσε ως "καλαμπόκι" τη λέξη "corn". Θα ήταν σωστό αυτό εάν επρόκειτο για σύγχρονη, συνήθη, καθημερινή χρήση. Κατ' ακρίβεια όμως, η αγγλική λέξη που αντιστοιχεί στο καλαμπόκι είναι το "maize". Το "corn", έστω και αν σήμερα στην κονσέρβα του σουπερμάρκετ πρακτικά αναφέρεται στο καλαμπόκι, στην πραγματικότητα (και μάλιστα στα βρετανικά αγγλικά του 1929) περιγράφει γενικότερα τα δημητριακά. Πιθανότατα, επομένως, αυτό που έλεγε ο Ιμπν Μπαττούτα ήταν ότι μέσα στη Σαχάρα δεν υπήρχαν καλλιέργειες ούτε ρυζιού, ούτε σιταριού, ούτε κεχριού, οπότε φόρτωσε προμήθειες... ψωμιά, κουσκούς, δεν ξέρω.

Και πού τα ξέρω αυτά εγώ; Τα ξέρω γιατί ακούω και ιρλανδική μουσική εγώ. Ας κάνουμε ένα μουσικό διάλειμμα και τα ξαναπιάνουμε μετά...

Θεοσχωρέστον Ρόνυ Ντριου και όποιον άλλον από τους παππούδες έχει πεθάνει.

Michael, they are taking you away,

for you stole Trevelyan's corn,

so the young might see the morn(ing?),

now the prison ship lies waiting in the bay.

Οι στίχοι γράφτηκαν γύρω στο 1970 και αναφέρονται σε γεγονότα του Μεγάλου Ιρλανδικού Λιμού του 1845-52. Ο Τρεβέλιαν ήταν ανώτατος Άγγλος διοικητικός που είχε την ευθύνη να χειριστεί τη βρετανική πολιτική για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Φαίνεται τα κατάφερε τόσο, μα τόσο καλά που έγινε και σερ και βαρώνος, και δεν έχω ιδέα αν αυτό το γράφω ειρωνικά ή κυριολεκτικά! Στη συλλογική μνήμη του ιρλανδικού λαού κατέχει την τιμητική θέση ενός από τα πιο μισητά και απεχθή πρόσωπα της ανθρώπινης Ιστορίας.

Το κομμάτι κουβαλά βαρύ πολιτικό φορτίο, το αγαπούν ιδιαίτερα οι ιρλανδοί ρεπουμπλικάνοι, αλλά και οι σκωτσέζοι οπαδοί της Σέλτικ - οι "καθολικοί". Εμφανώς αναφέρεται σε έναν νέο πατέρα που συλλαμβάνεται να κλέβει από το "Trevelyan's corn" προκειμένου να θρέψει το παιδί του που λιμοκτονεί, και καταδικάζεται σε εξορία στην Αυστραλία. Πριν μερικά χρόνια που το πρωτοάκουσα και έψαξα τους στίχους, βρήκα την εξήγηση ότι το "Trevelyan's corn" ήταν πιθανότατα σιτάρι, πάντως βρώσιμο δημητριακό γέννημα της ιρλανδικής γης, που συγκεντρωνόταν σε αποθήκες και αμπάρια προκειμένου να εξαχθεί. Πράγματι, όλα τα χρόνια του λιμού, η Ιρλανδία εξήγαγε τρόφιμα, προς την Αγγλία και ίσως αλλού. Για ποιους λόγους γινόταν αυτό, να εξάγονται τρόφιμα αντί να τρέφεται μ' αυτά ο ντόπιος πληθυσμός που κατ' απόλυτη κυριολεξία πέθαινε της πείνας... δεν έχω διαβάσει αρκετά για να πω με βεβαιότητα, η αλήθεια είναι ότι όποτε αρχίζω να διαβάζω γι' αυτό το θέμα λίγο παραπέρα απ' τα επιφανειακά εγκυκλοπαιδικά, εκνευρίζομαι και σταματάω από τις πρώτες δυο-τρεις γραμμές... γιατί μυρίζομαι ότι αυτό γινόταν από ιδεολογία... οπότε παραπέμπω σε όσα έλεγα προ τριετίας... παίρνω ανάσα να ηρεμήσω γιατί και που τα σκέφτηκα εκνευρίστηκα... και επανέρχομαι, εν πάση περιπτώσει, αυτό που θέλω να πω είναι ότι μέσω αυτής της οδού έμαθα πριν μερικά χρόνια για τη γενικότερη έννοια της λέξης corn!

Μια άλλη εξήγηση, πάλι, είναι ότι το "Trevelyan's corn" είναι όντως καλαμπόκι, μια που αναφέρεται επίσης ότι μερικά φορτία "maize" εισήχθησαν στην Ιρλανδία στα πρώτα χρόνια του λιμού ως επισιτιστική βοήθεια, εις αντικατάσταση του ιρλανδέζικου σιταριού που εξαγόταν (μόνο υπό την επήρεια κάποιας ιδεολογίας είναι ποτέ δυνατό άνθρωποι να φερθούν τόσο, μα τόσο ηλίθια...).

Παρενθετικά, ιδού πώς προέκυψε το μπέρδεμα με τις λέξεις. Όταν οι Άγγλοι άποικοι εγκαταστάθηκαν στην Αμερική, παρατήρησαν ότι η βασική τροφή των ινδιάνικων φυλών, το βασικό τους "corn", ήταν το καλαμπόκι. Το ονόμασαν λοιπόν, λογικά, "indian corn", το δημητριακό των ινδιάνων. Το υιοθέτησαν όμως και οι ίδιοι, έγινε και το δικό τους βασικό "corn", οπότε με την πάροδο του χρόνου αντικατέστησαν στο λόγο τους το μερικό με το γενικό και έτσι, στα αμερικάνικα κυρίως αγγλικά, το corn σημαίνει καλαμπόκι.

Και μετά απ' αυτό, όταν βλέπεις να αναφέρεται ότι το "Trevelyan's corn" ήταν "indian corn", τι να σημαίνει αυτό; Indian corn, δηλαδή καλαμπόκι; Indian corn, δηλαδή καλαμπόκι εισαγόμενο από την Ινδία; Ή μήπως πάλι, Indian corn, κάποιο άλλο δημητριακό - σιτάρι, κεχρί - εισαγόμενο από την Ινδία;

Το κερασάκι στην τούρτα: το οικογενειακό όνομα "Trevelyan" προέρχεται από την Κορνουάλη, είναι, δηλαδή, cornish!

Ωραίο σημείο για να σταματήσω αυτό! Όχι όμως πριν δώσω άλλο ένα μουσικό θέμα, ένα αρχαίο αγγλικό τραγούδι που αφηγείται το μύθο του John Barleycorn, προσωποποίησης του κριθαριού!

Έχω κι άλλα! Επανέρχομαι το συντομότερο!