Στην προηγούμενη ανάρτηση αναφέρθηκα μεταξύ άλλων στο καλαμπόκι και την ιστορία του, με έμφαση στο γεγονός ότι υπήρξε φυτό του Νέου Κόσμου, που δεν έφτασε στην Ευρώπη, στην Αφρική, στην Ασία παρά μόνο το 16ο αιώνα και μετά, μέσα από την διπλής κατευθύνσεως διαδικασία που έχει ονομαστεί Κολομβιανή Ανταλλαγή. Θέλω εδώ να ασχοληθώ με κάποια άλλα προϊόντα, που είτε ομοίως δεν τα μάθαμε οι "από δω" παρά μόνο μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, είτε τα γνωρίζαμε μεν, αλλά οι κλιματολογικές και άλλες συνθήκες του Νέου Κόσμου επέτρεψαν για πρώτη φορά την εκτεταμένη παραγωγή τους.
Είναι πασίγνωστο στον τόπο μας το ανέκδοτο σχετικά με τις προσπάθειες του Καποδίστρια να διαδώσει την καλλιέργεια της πατάτας στη λιμοκτονούσα Ελλάδα προς αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Το ανέκδοτο ενδεχομένως είναι μύθος, όμως φαίνεται ότι πράγματι στον πρώτο Κυβερνήτη οφείλεται η διάδοση της σχετικής καλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο. Αναφέρεται, πάντως, ότι κυρίως στην Επτάνησο Πολιτεία υπήρχαν καλλιέργειες και προσπάθειες καλλιεργειών από κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, από τα τέλη του 18ου αιώνα. Περίεργο μου φαίνεται ότι, όπως ανέφερα στο προηγούμενο, φαίνεται ότι το καλαμπόκι το μάθαμε κάνα δυο αιώνες νωρίτερα, ποιος ξέρει γιατί αργήσαμε με τις πατάτες.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στην ποντιακή ελληνική διάλεκτο οι πατάτες ονομάζονται "καρτόφια". Πριν μερικά χρόνια, ο Χαραλαμπίδης είχε γράψει ότι η καλλιέργεια της πατάτας στον Πόντο είχε φτάσει κατευθείαν από το βορρά μέσω των (αρχαίων) ποταμίσιων εμπορικών δρόμων της Ρωσίας. Επομένως, το "καρτόφι" θα προέρχεται από το γερμανικό "kartoffel". Λογικότατο φαίνεται, αν και το απόσπασμα του Χαραλαμπίδη δεν εξηγεί πότε περίπου έγινε η εισαγωγή στον Πόντο. Αυτό θα είχε πιο πολύ ενδιαφέρον ίσως. Για την πληρότητα, υπενθυμίζεται ότι η επίσημη ελληνική ονομασία είναι γεώμηλο.
Ιθαγενές φυτό της Αμερικής, πάντως, είναι η πατάτα, με την πρώτη συστηματική της καλλιέργεια να εντοπίζεται στην περιοχή των Άνδεων, όπου αποτέλεσε βάση της διατροφής των τοπικών πληθυσμών. Στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών μετά το 1550, και μετά από κάποια περίοδο προσαρμογής των από δω αγροτών στα μυστικά της καλλιέργειάς της, συμβάλλει τα μέγιστα στον εμπλουτισμό της διατροφής και των ευρωπαϊκών πληθυσμών και στην πληθυσμιακή έκρηξη σε όλη την ήπειρο και πέρα από αυτήν.
Ανάλογη και η ιστορία της ντομάτας. Επίσης ιθαγενές φυτό της Αμερικής, που φαίνεται όμως ότι το αγαπούσαν και το καλλιεργούσαν περισσότερο οι πολιτισμοί της κεντρικής Αμερικής μάλλον παρά οι αντίστοιχοι των Άνδεων. Οι Ισπανοί κι εδώ υπεύθυνοι για τη διάδοσή του εκτός Αμερικής το 16ο αιώνα, τόσο προς την Ευρώπη, όσο παράλληλα και προς την Ασία μέσω των Φιλιππίνων που υπήρξαν για μερικούς αιώνες ισπανική κτήση. Δεν βρίσκω (στα γρήγορα) πολλές πληροφορίες, αλλά φαίνεται ότι περίπου την ίδια περίοδο με την πατάτα φτάνει στην Ελλάδα και η ντομάτα, μόλις, δηλαδή, τον 19ο αιώνα! Το βασικό συστατικό, επομένως, αυτού που έχουμε "πατεντάρει" διεθνώς ως "ελληνική σαλάτα" δεν αρχίσαμε να το τρώμε παρά "προχτές"! Οι Ιταλοί, πάλι, είδαν ντομάτες νωρίτερα, ήδη από το 16ο - 17ο αιώνα άρχισαν να τους φτάνουν. Αναφέρεται όμως ότι για αρκετό διάστημα δεν τις έτρωγαν, ούτε έφτιαχναν σάλτσες και τέτοια, αλλά αντιμετώπιζαν το φυτό μόνο σαν καλλωπιστικό!
Ιδιαίτερη η ιστορία της ζάχαρης και του ζαχαροκάλαμου. Το ζαχαροκάλαμο είναι ιθαγενές της νότιας και νοτιοανατολικής Ασίας και θεωρείται ότι η μέθοδος παραγωγής ζάχαρης σε κρυσταλική μορφή απ' αυτό ανακαλύφθηκε στη βόρεια Ινδία. Οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνάντησαν καραβάνια που κουβαλούσαν "γλυκό αλάτι", ενώ ίσως πήραν και δείγματα ζαχαροκάλαμου μαζί τους κατά την επιστροφή. Πάντως, για πολλές εκατοντάδες χρόνια στην Ευρώπη (περιλαμβανομένης της δικής μας περιοχής) πιο διαδεδομένο και φτηνό ως γλυκαντικό ήταν το μέλι, ενώ η ζάχαρη εθεωρείτο δυσεύρετο είδος πολυτελείας και οι λίγοι έμποροι που μπορούσαν να την διαθέσουν γίνονταν πλούσιοι. Η αντίθετη, δηλαδή, εικόνα από τη σημερινή!
Όταν οι σταυροφόροι έφτασαν στη Μέση Ανατολή, διαπίστωσαν ότι η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου ήταν πλέον ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή. Όταν δημιούργησαν τις φράγκικες ηγεμονίες στην περιοχή, προσπάθησαν μεταξύ άλλων να τις εκμεταλλευτούν ως πηγές φτηνής ζάχαρης. Και αν αυτό δεν ήταν ίσως εύκολο στις ηγεμονίες της κυρίως Μέσης Ανατολής λόγω των διαρκών πολέμων και μεταβαλλόμενων συνόρων, φαίνεται όμως πως είχε κάποια επιτυχία στο σταυροφορικό Βασίλειο της Κύπρου - τουλάχιστον αρκετή επιτυχία ώστε να συναντά κανείς σποραδικές αναφορές, π.χ. μεταξύ άλλων εδώ. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όμως, οι ισπανοί καταλαμβάνουν τα Κανάρια και οι πορτογάλοι εποικίζουν τη Μαδέιρα. Και οι δύο χώρες χρησιμοποιούν τις νέες κτήσεις τους κατ' εξοχήν για ζαχαρονήσια, επισκιάζοντας την όποια επιτυχία της Κύπρου. Στη συνέχεια, εικάζεται ότι ήδη από το πρώτο του ταξίδι ο Κολόμβος μεταφέρει ζαχαροκάλαμο από τα Κανάρια στο Νέο Κόσμο. Κατά τους επόμενους αιώνες της αποικιοποίησης της αμερικανικής ηπείρου, οι κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες θα επιτρέψουν τη μαζική παραγωγή ζάχαρης, καταρχήν στην πορτογαλική Βραζιλία. Αλλά και από αποικιακές δυνάμεις της βόρειας Ευρώπης, που μέχρι τότε δεν είχαν πρόσβαση σε δικές τους ζαχαροκαλλιέργειες. Στις Γουιάνες - βρετανική, γαλλική, ολλανδική (από την περιοχή Ντεμεράρα της Γουιάνας προέρχεται ένα από τα ονόματα της μαύρης ζάχαρης στα αγγλικά). Και κατ' εξοχήν στα νησιά της Καραϊβικής.
Η πρόσβαση σε φτηνές ποσότητες ζάχαρης ήταν πιο σημαντική για τις δυνάμεις της κρύας βόρειας Ευρώπης κατά τη βιομηχανική επανάσταση (και αμέσως πριν) απ' ότι θα υποθέταμε σήμερα. Άφθονη και φτηνή ζάχαρη σήμαινε φτηνή μαρμελάδα, που με τη σειρά της σήμαινε αφ' ενός μεν διατήρηση φρούτων, αφ' ετέρου δε μια φτηνή τροφή, πλούσια σε ενέργεια, για τον "πρωτο-βιομηχανικό" εργάτη. Ψωμί με μαρμελάδα έγινε το σύνηθες γεύμα των φτωχών αστών. Αυτός πρέπει να είναι και ο λόγος που η παραδοσιακή βρετανική κουζίνα περιλαμβάνει τόσα γλυκά με μαρμελάδα!
Είναι πασίγνωστο στον τόπο μας το ανέκδοτο σχετικά με τις προσπάθειες του Καποδίστρια να διαδώσει την καλλιέργεια της πατάτας στη λιμοκτονούσα Ελλάδα προς αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος. Το ανέκδοτο ενδεχομένως είναι μύθος, όμως φαίνεται ότι πράγματι στον πρώτο Κυβερνήτη οφείλεται η διάδοση της σχετικής καλλιέργειας στον ελλαδικό χώρο. Αναφέρεται, πάντως, ότι κυρίως στην Επτάνησο Πολιτεία υπήρχαν καλλιέργειες και προσπάθειες καλλιεργειών από κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, από τα τέλη του 18ου αιώνα. Περίεργο μου φαίνεται ότι, όπως ανέφερα στο προηγούμενο, φαίνεται ότι το καλαμπόκι το μάθαμε κάνα δυο αιώνες νωρίτερα, ποιος ξέρει γιατί αργήσαμε με τις πατάτες.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στην ποντιακή ελληνική διάλεκτο οι πατάτες ονομάζονται "καρτόφια". Πριν μερικά χρόνια, ο Χαραλαμπίδης είχε γράψει ότι η καλλιέργεια της πατάτας στον Πόντο είχε φτάσει κατευθείαν από το βορρά μέσω των (αρχαίων) ποταμίσιων εμπορικών δρόμων της Ρωσίας. Επομένως, το "καρτόφι" θα προέρχεται από το γερμανικό "kartoffel". Λογικότατο φαίνεται, αν και το απόσπασμα του Χαραλαμπίδη δεν εξηγεί πότε περίπου έγινε η εισαγωγή στον Πόντο. Αυτό θα είχε πιο πολύ ενδιαφέρον ίσως. Για την πληρότητα, υπενθυμίζεται ότι η επίσημη ελληνική ονομασία είναι γεώμηλο.
Ιθαγενές φυτό της Αμερικής, πάντως, είναι η πατάτα, με την πρώτη συστηματική της καλλιέργεια να εντοπίζεται στην περιοχή των Άνδεων, όπου αποτέλεσε βάση της διατροφής των τοπικών πληθυσμών. Στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών μετά το 1550, και μετά από κάποια περίοδο προσαρμογής των από δω αγροτών στα μυστικά της καλλιέργειάς της, συμβάλλει τα μέγιστα στον εμπλουτισμό της διατροφής και των ευρωπαϊκών πληθυσμών και στην πληθυσμιακή έκρηξη σε όλη την ήπειρο και πέρα από αυτήν.
Ανάλογη και η ιστορία της ντομάτας. Επίσης ιθαγενές φυτό της Αμερικής, που φαίνεται όμως ότι το αγαπούσαν και το καλλιεργούσαν περισσότερο οι πολιτισμοί της κεντρικής Αμερικής μάλλον παρά οι αντίστοιχοι των Άνδεων. Οι Ισπανοί κι εδώ υπεύθυνοι για τη διάδοσή του εκτός Αμερικής το 16ο αιώνα, τόσο προς την Ευρώπη, όσο παράλληλα και προς την Ασία μέσω των Φιλιππίνων που υπήρξαν για μερικούς αιώνες ισπανική κτήση. Δεν βρίσκω (στα γρήγορα) πολλές πληροφορίες, αλλά φαίνεται ότι περίπου την ίδια περίοδο με την πατάτα φτάνει στην Ελλάδα και η ντομάτα, μόλις, δηλαδή, τον 19ο αιώνα! Το βασικό συστατικό, επομένως, αυτού που έχουμε "πατεντάρει" διεθνώς ως "ελληνική σαλάτα" δεν αρχίσαμε να το τρώμε παρά "προχτές"! Οι Ιταλοί, πάλι, είδαν ντομάτες νωρίτερα, ήδη από το 16ο - 17ο αιώνα άρχισαν να τους φτάνουν. Αναφέρεται όμως ότι για αρκετό διάστημα δεν τις έτρωγαν, ούτε έφτιαχναν σάλτσες και τέτοια, αλλά αντιμετώπιζαν το φυτό μόνο σαν καλλωπιστικό!
Ιδιαίτερη η ιστορία της ζάχαρης και του ζαχαροκάλαμου. Το ζαχαροκάλαμο είναι ιθαγενές της νότιας και νοτιοανατολικής Ασίας και θεωρείται ότι η μέθοδος παραγωγής ζάχαρης σε κρυσταλική μορφή απ' αυτό ανακαλύφθηκε στη βόρεια Ινδία. Οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνάντησαν καραβάνια που κουβαλούσαν "γλυκό αλάτι", ενώ ίσως πήραν και δείγματα ζαχαροκάλαμου μαζί τους κατά την επιστροφή. Πάντως, για πολλές εκατοντάδες χρόνια στην Ευρώπη (περιλαμβανομένης της δικής μας περιοχής) πιο διαδεδομένο και φτηνό ως γλυκαντικό ήταν το μέλι, ενώ η ζάχαρη εθεωρείτο δυσεύρετο είδος πολυτελείας και οι λίγοι έμποροι που μπορούσαν να την διαθέσουν γίνονταν πλούσιοι. Η αντίθετη, δηλαδή, εικόνα από τη σημερινή!
Όταν οι σταυροφόροι έφτασαν στη Μέση Ανατολή, διαπίστωσαν ότι η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου ήταν πλέον ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή. Όταν δημιούργησαν τις φράγκικες ηγεμονίες στην περιοχή, προσπάθησαν μεταξύ άλλων να τις εκμεταλλευτούν ως πηγές φτηνής ζάχαρης. Και αν αυτό δεν ήταν ίσως εύκολο στις ηγεμονίες της κυρίως Μέσης Ανατολής λόγω των διαρκών πολέμων και μεταβαλλόμενων συνόρων, φαίνεται όμως πως είχε κάποια επιτυχία στο σταυροφορικό Βασίλειο της Κύπρου - τουλάχιστον αρκετή επιτυχία ώστε να συναντά κανείς σποραδικές αναφορές, π.χ. μεταξύ άλλων εδώ. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όμως, οι ισπανοί καταλαμβάνουν τα Κανάρια και οι πορτογάλοι εποικίζουν τη Μαδέιρα. Και οι δύο χώρες χρησιμοποιούν τις νέες κτήσεις τους κατ' εξοχήν για ζαχαρονήσια, επισκιάζοντας την όποια επιτυχία της Κύπρου. Στη συνέχεια, εικάζεται ότι ήδη από το πρώτο του ταξίδι ο Κολόμβος μεταφέρει ζαχαροκάλαμο από τα Κανάρια στο Νέο Κόσμο. Κατά τους επόμενους αιώνες της αποικιοποίησης της αμερικανικής ηπείρου, οι κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες θα επιτρέψουν τη μαζική παραγωγή ζάχαρης, καταρχήν στην πορτογαλική Βραζιλία. Αλλά και από αποικιακές δυνάμεις της βόρειας Ευρώπης, που μέχρι τότε δεν είχαν πρόσβαση σε δικές τους ζαχαροκαλλιέργειες. Στις Γουιάνες - βρετανική, γαλλική, ολλανδική (από την περιοχή Ντεμεράρα της Γουιάνας προέρχεται ένα από τα ονόματα της μαύρης ζάχαρης στα αγγλικά). Και κατ' εξοχήν στα νησιά της Καραϊβικής.
Η πρόσβαση σε φτηνές ποσότητες ζάχαρης ήταν πιο σημαντική για τις δυνάμεις της κρύας βόρειας Ευρώπης κατά τη βιομηχανική επανάσταση (και αμέσως πριν) απ' ότι θα υποθέταμε σήμερα. Άφθονη και φτηνή ζάχαρη σήμαινε φτηνή μαρμελάδα, που με τη σειρά της σήμαινε αφ' ενός μεν διατήρηση φρούτων, αφ' ετέρου δε μια φτηνή τροφή, πλούσια σε ενέργεια, για τον "πρωτο-βιομηχανικό" εργάτη. Ψωμί με μαρμελάδα έγινε το σύνηθες γεύμα των φτωχών αστών. Αυτός πρέπει να είναι και ο λόγος που η παραδοσιακή βρετανική κουζίνα περιλαμβάνει τόσα γλυκά με μαρμελάδα!
Από την άλλη, η ζήτηση φτηνής ζάχαρης οδήγησε στην αθρόα "εισαγωγή" στις ζαχαροαποικίες κατ' αρχήν αφρικανών δούλων, και, μετά την κατάργηση της δουλείας, φτηνών εργατικών χεριών από τις Ανατολικές Ινδίες. Είναι δύο εξελίξεις που έχουν αφήσει έντονο το αποτύπωμά τους στη σημερινή φυλετική σύνθεση της Γουιάνας και της Καραϊβικής.
Εν μέρη κοινά σημεία με την ιστορία της ζάχαρης θα συναντήσει κανείς στην ιστορία του βάμβακος. Το φυτό του βαμβακιού, σε διάφορες ποικιλίες, υπάρχει ιθαγενώς και στον Παλαιό και στο Νέο Κόσμο. Οι πανάρχαιοι πολιτισμοί της κοιλάδας του Ινδού φαίνεται πως γνώριζαν την κατασκευή βαμβακερών υφασμάτων, τα οποία έφταναν δια του εμπορίου μέχρι την Αίγυπτο και την Περσία. Είδος βαμβακοκαλλιεργιών φαίνεται ότι παρατήρησαν και πάλι οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ υπάρχει και προγενέστερη σχετική αναφορά από τον Ηρόδοτο, ο οποίος προφανώς κατέγραφε φήμες. Προς τα τέλη του Μεσαίωνα, οι εμπορικοί δρόμοι έφερναν βαμβακερά υφάσματα μέχρι τη βόρεια και δυτική Ευρώπη, της οποίας όμως οι κάτοικοι (πλην των λίγων περιηγητών) δεν είχαν δει το φυτό. Έχοντας βαθιά στο μυαλό τους την αντίληψη πως ό,τι μας ντύνει θα πρέπει να προέρχεται από μαλλί ή προβιά ζώου, ακούγοντας όμως και τις φήμες ότι η πρώτη ύλη γι' αυτό το ύφασμα λαμβάνεται από φυτό, φαντάζονταν φυτά που παρήγαν... προβατάκια!
Όσον αφορά το Νέο Κόσμο, υπάρχουν αρχαιολογικές ενδείξεις ότι κι εκεί οι πιο εξελιγμένες εκ των ινδιάνικων φυλών είχαν βαμβακερά υφάσματα, άλλωστε εκεί δεν είχαν πρόβατα πριν τον Κολόμβο, επομένως η μόνη εναλλακτική πρώτη ύλη για κατασκευή ενδυμάτων εκτός από τα δέρματα θα ήταν το μαλλί των λάμα και των αλπάκα στις Άνδεις. Η ιδιαιτερότητα της παραγωγής βάμβακος στο Νέο Κόσμο σε σχέση με άλλες καλλιέργειες (τη ζάχαρη παραπάνω, ή τον καπνό που θα αναφέρω παρακάτω) είναι ότι αυτή κατέστη δυνατή και αναπτύχθηκε σε μεγάλη, παγκοσμίου βεληνεκούς κλίμακα όχι κατά την αποικιακή περίοδο, αλλά στις πρώτες δεκαετίες της ζωής των Ηνωμένων Πολιτειών, και μάλιστα στις νότιες πολιτείες όπως πολύ καλά γνωρίζουμε. Φαίνεται πως τρεις παράγοντες συνετέλεσαν: η ανώτερη ποιότητα των ποικιλιών βάμβακος της αμερικανικής ηπείρου, καταλυτικώς η εφεύρεση του μηχανικού εκκοκιστηρίου βάμβακος από τον αμερικανό εφευρέτη Ιλάι Γουίτνι λίγα μόνο χρόνια μετά την ανεξαρτησία, και ασφαλώς η εργασία των δούλων. Σα να μου φαίνεται όμως ότι άθελά μου μόλις συνόψισα τα στοιχεία που χρειάζεται μια πολιτική οντότητα για να προκόψει σε επίπεδο παγκόσμιας δύναμης: προικισμένος τόπος, προικισμένοι, εφευρετικοί άνθρωποι (ή τελοσπάντων ένας "κρίσιμος" αριθμός τέτοιων), και εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων. Και τα τρία απαραίτητα, μάλλον.
Πριν ακόμα από το βαμβάκι, ο καπνός ήταν η καλλιέργεια που έφερνε πλούτο (και σκλάβους) στους αποίκους των μετέπειτα Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και κάποιων νησιών της Καραϊβικής εναλλακτικά ή παράλληλα με τη ζάχαρη. Εμβληματική έως τις μέρες μας είναι η περίπτωση της Κούβας. Ο καπνός ήταν αποκλειστικά φυτό του Νέου Κόσμου, γνωστό από την αρχαιότητα στις φυλές των ινδιάνων, όπως άλλωστε και η συνήθεια του καπνίσματος. Στην Ευρώπη τον φέρνουν φυσικά πάλι οι Ισπανοί τον 16ο αιώνα. Γρήγορα οι ευρωπαϊκές κοινωνίες υιοθετούν το κάπνισμα και εθίζονται. Η ζήτηση τεράστια, οδηγεί αποίκους στις ανατολικές ακτές της Αμερικής για να ασχοληθούν με την καπνοκαλλιέργεια. Στη γνωστή ιστορία με την Ποκαχόντας, την ινδιάνα "πριγκίπισσα" που ερωτεύεται και παντρεύεται άγγλο άποικο, με αποτέλεσμα οι σχέσεις μεταξύ αποίκων και ιθαγενών να παραμείνουν ειρηνικές για μερικά χρόνια, δεν είναι ίσως το ίδιο γνωστό ότι ο άγγλος σύζυγός της ήταν ο Τζων Ρολφ, ο πρώτος επιτυχημένος καπνοκαλλιεργητής στη βρετανική Βιρτζίνια, που έσπασε το έως τότε (αρχές 17ου αιώνα) ισπανικό μονοπώλιο.
Κάπου το 17ο αιώνα φτάνει και στον τόπο μας ο καπνός, και γρήγορα καλλιεργείται στη Θράκη και τη Μακεδονία, όπως άλλωστε μέχρι τις μέρες μας. Δηλαδή καπνίζαμε δύο αιώνες πριν φάμε ντομάτες και πατάτες! Αν και για κάποιο βραχύ χρονικό διάστημα λέγεται ότι ένας σουλτάνος είχε απαγορεύσει το κάπνισμα σε όλη του την αυτοκρατορία, επί ποινή θανάτου μάλιστα!
Οι βλαπτικές επιπτώσεις του καπνίσματος στην ανθρώπινη υγεία δεν μελετήθηκαν ούτε έγιναν γνωστές πριν τα μέσα του 20ου αιώνα. Θυμάμαι να έχω διαβάσει ότι καθοριστικό ρόλο σ' αυτή τη μελέτη έπαιξαν γερμανοί επιστήμονες του Γ' Ράιχ στα πλαίσια του ενδιαφέροντός τους για υγιή ζωή των νέων αρίων ώστε αυτοί να υπηρετήσουν καλύτερα τον Φύρερ και τη Γερμανία σφάζοντας εμάς τους υπόλοιπους... προς πανηγυρική επιβεβαίωση του "ουδέν κακόν αμιγές καλού"!
Ένα τσιγάρο πάει με τον καφέ, λένε οι καπνιστές, κι εγώ ρωτάω, είναι η Βραζιλία η χώρα του καφέ; Η απάντηση είναι όχι ακριβώς, αλλά ας τα δούμε από την αρχή.
Πατρίδα του καφέ είναι η Αφρική, και μάλιστα η ανατολική - βορειοανατολική Αφρική, κατά τους περισσότερους η Αιθιοπία. Από εκεί διαδίδεται στον αραβικό κόσμο, απ' όπου έχουμε και την πρώτη γενικά αποδεκτή αναφορά στον καφέ ως ποτό, σε ισλαμικά μοναστήρια της Υεμένης - μόλις τον 15ο αιώνα! Είναι δηλαδή, παγκοσμίως, μια συγκριτικά πάρα πάρα πολύ πρόσφατη συνήθεια. Από τον αραβικό κόσμο, ο καφές ως ποτό, ως προϊόν, σχεδόν ως παγκόσμια "κουλτούρα", περνάει παράλληλα στην Ινδία και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (περιλαμβανόμαστε εμείς), στην Ευρώπη μέσω βενετών εμπόρων αρχικά, αλλά και από άλλους δρόμους. Ως φυτό και καλλιέργεια, σε όσα από τα παραπάνω μέρη είναι τροπικά και μπορούν να τον καλλιεργήσουν - και στο Νέο Κόσμο τελικά πρώτα στη γαλλική Μαρτινίκα κάπου στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα και πολύ σύντομα και αλλού στην κεντρική και νότια Αμερική. Η Βραζιλία παίρνει την πρωτοκαθεδρία στην παγκόσμια παραγωγή μετά την ανεξαρτησία της, κάπου στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τη διατηρεί ως τις μέρες μας. Όχι λοιπόν η πατρίδα ή η "μάνα" του καφέ, αλλά ίσως η "βασίλισσα" ή η "μητριά" του!
Και το κακάο - δηλαδή η σοκολάτα! Αντίστοιχη "προϊστορία" με τον καπνό, ιθαγενές προϊόν της κεντρικής Αμερικής, γνωστό στους σχετικούς πολιτισμούς κυρίως ως ποτό, στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών, αργότερα όμως από τον καπνό - και δεν "πιάνει" με τον ίδιο τρόπο, ούτε κάνει το ίδιο "μπαμ". Βέβαια, η σοκολάτα σήμερα χρησιμοποιείται σε τόσα πολλά γλυκά, ροφήματα, συνταγές, που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο προϊόν, είναι δεδομένο όμως ότι δεν έπαιξε ως εμπορεύσιμο είδος τον ίδιο καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα της αποικιοκρατικής και μετα-αποικιοκρατικής περιόδου που έπαιξαν ο καπνός, το βαμβάκι, η ζάχαρη, ο καφές. Ενδεικτικό είναι ότι πλέον η δυτική Αφρική έχει υποσκελίσει την κεντρική και νότια Αμερική στην καλλιέργεια κακάο. Στην πατρίδα μας, σύμφωνα με αυτό εδώ, τη σοκολάτα τη γευτήκαμε για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση και έχουμε να ευγνωμονούμε γι' αυτό κάποιον κύριο Παυλίδη!
Να πω κι ένα άλλο... χμμμ... "προϊόν"; Ας το πω. Η... σύφιλη, κατά την επικρατούσα άποψη, μας ήρθε σε τούτη την πλευρά του Ατλαντικού από τους ναύτες του Κολόμβου, και για... ευνόητους λόγους επεκτάθηκε, κυρίως στα λιμάνια. Μας την μετέδωσαν οι ινδιάνοι, λοιπόν, αν και μας το χρωστούσανε, γιατί εμείς τους πήγαμε την ευλογιά και άλλες επιδημίες, στις οποίες δεν είχαν καθόλου αντισώματα και... τους θέρισαν, αυτές οι επιδημίες μάλλον περισσότερο από τις κακουχίες της σκλαβιάς και της εκμετάλλευσης των αποικιοκρατών. Επειδή τα μικρόβια ταξίδευαν προς τα δυτικά πιο γρήγορα από τους ανθρώπους, θεωρείται ότι ολόκληρες φυλές εξαφανίστηκαν από τις αρρώστιες των λευκών πριν συναντήσουν τους ίδιους τους λευκούς.
Το λοιπόν, επειδή το μικρολάθος από το οποίο πήρα αφορμή για να τα γράψω όλα αυτά δεν είναι το πρώτο τέτοιου τύπου που συναντάω... ντομάτες στην αυλή του Ιβάν του Τρομερού... καλαμπόκι στη δυτική Αφρική του 14ου... ίσως σύφιλη σε χαμαιτυπείο της αρχαίας Ρώμης. Όσοι ασχολούνται με συγγραφή (ή και μετάφραση) μυθιστορημάτων, διηγημάτων με ιστορικό περιεχόμενο συχνά κάνουν εντυπωσιακή έρευνα, διαβάζουν, ταξιδεύουν, αλλά επειδή σήμερα έχουμε στην πόλη μας, στη γειτονιά μας, στο σπίτι μας και στο τραπέζι μας όλα τα καλά και τα κακά του κόσμου όλου κυριολεκτικά, και είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι πριν λίγους μόνο αιώνες οι άνθρωποι οι δικοί μας, οι οικείοι, που μιλούσαν την ίδια γλώσσα... δεν τα είχαν, όχι μόνο γιατί ήταν φτωχοί, αλλά και γιατί δεν βρίσκονταν καθόλου, πουθενά κοντά τους! Είναι εύκολο να γίνει μια τέτοια αβλεψία και είναι κρίμα να γίνεται όταν η υπόλοιπη δουλειά είναι καλή. Γι' αυτό, αν ξέρεις κανέναν που να κάνει αυτή τη δουλειά, πες του δυο λόγια γενικών γνώσεων να τα έχει υπόψη του, ή στείλε τον εδώ να τα διαβάσει από μένα. Γιατί καμιά μέρα θα διαβάσουμε ότι ο Περικλής στην Πνύκα χτυπούσε πιτόγυρα, αλλά ο Σωκράτης χωρίς τζατζίκι γιατί τον γκρίνιαζε η Ξανθίππη.
Θα μου πεις, υπερβάλεις, λεπτομέρειες κλπ. Σωστά. Αλλά ξέρεις, οι λεπτομέρειες είναι που κάνουν τη διαφορά ανάμεσα σε μια συμπαθητική διήγηση και, π.χ., στον εμβληματικό Σινουχέ τον Αιγύπτιο του Μίκα Βάλταρι, που έχει αποσπάσει κολακευτικότατα σχόλια από αιγυπτιολόγους και ασσυρολόγους για την ακρίβεια (σε σχέση με τις γνώσεις μας) με την οποία παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο και Μεσοποταμία τον καιρό του Φαραώ Εχνατόν και της λατρείας του θεού Ατόν, κατά κάποιους λίγο πριν τη βιβλική Έξοδο.
Κι εδώ ο συνειρμός βρίσκει διχάλα. Πολλά μπορεί να πει κανείς για τον Βάλταρι και το έργο του, πολλά και για τα γεγονότα που σχετίζονται με τη λατρεία του Ατόν και την ταραχώδη βασιλεία του δούλου του Εχνατόν. Σταματάω λοιπόν εδώ και ίσως καταπιαστώ με κάποιο από τα παραπάνω άλλη φορά που θα έχω διάθεση και υλικό.
Ένα τσιγάρο πάει με τον καφέ, λένε οι καπνιστές, κι εγώ ρωτάω, είναι η Βραζιλία η χώρα του καφέ; Η απάντηση είναι όχι ακριβώς, αλλά ας τα δούμε από την αρχή.
Πατρίδα του καφέ είναι η Αφρική, και μάλιστα η ανατολική - βορειοανατολική Αφρική, κατά τους περισσότερους η Αιθιοπία. Από εκεί διαδίδεται στον αραβικό κόσμο, απ' όπου έχουμε και την πρώτη γενικά αποδεκτή αναφορά στον καφέ ως ποτό, σε ισλαμικά μοναστήρια της Υεμένης - μόλις τον 15ο αιώνα! Είναι δηλαδή, παγκοσμίως, μια συγκριτικά πάρα πάρα πολύ πρόσφατη συνήθεια. Από τον αραβικό κόσμο, ο καφές ως ποτό, ως προϊόν, σχεδόν ως παγκόσμια "κουλτούρα", περνάει παράλληλα στην Ινδία και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (περιλαμβανόμαστε εμείς), στην Ευρώπη μέσω βενετών εμπόρων αρχικά, αλλά και από άλλους δρόμους. Ως φυτό και καλλιέργεια, σε όσα από τα παραπάνω μέρη είναι τροπικά και μπορούν να τον καλλιεργήσουν - και στο Νέο Κόσμο τελικά πρώτα στη γαλλική Μαρτινίκα κάπου στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα και πολύ σύντομα και αλλού στην κεντρική και νότια Αμερική. Η Βραζιλία παίρνει την πρωτοκαθεδρία στην παγκόσμια παραγωγή μετά την ανεξαρτησία της, κάπου στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τη διατηρεί ως τις μέρες μας. Όχι λοιπόν η πατρίδα ή η "μάνα" του καφέ, αλλά ίσως η "βασίλισσα" ή η "μητριά" του!
Και το κακάο - δηλαδή η σοκολάτα! Αντίστοιχη "προϊστορία" με τον καπνό, ιθαγενές προϊόν της κεντρικής Αμερικής, γνωστό στους σχετικούς πολιτισμούς κυρίως ως ποτό, στην Ευρώπη έρχεται μέσω των Ισπανών, αργότερα όμως από τον καπνό - και δεν "πιάνει" με τον ίδιο τρόπο, ούτε κάνει το ίδιο "μπαμ". Βέβαια, η σοκολάτα σήμερα χρησιμοποιείται σε τόσα πολλά γλυκά, ροφήματα, συνταγές, που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο προϊόν, είναι δεδομένο όμως ότι δεν έπαιξε ως εμπορεύσιμο είδος τον ίδιο καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα της αποικιοκρατικής και μετα-αποικιοκρατικής περιόδου που έπαιξαν ο καπνός, το βαμβάκι, η ζάχαρη, ο καφές. Ενδεικτικό είναι ότι πλέον η δυτική Αφρική έχει υποσκελίσει την κεντρική και νότια Αμερική στην καλλιέργεια κακάο. Στην πατρίδα μας, σύμφωνα με αυτό εδώ, τη σοκολάτα τη γευτήκαμε για πρώτη φορά μετά την απελευθέρωση και έχουμε να ευγνωμονούμε γι' αυτό κάποιον κύριο Παυλίδη!
Να πω κι ένα άλλο... χμμμ... "προϊόν"; Ας το πω. Η... σύφιλη, κατά την επικρατούσα άποψη, μας ήρθε σε τούτη την πλευρά του Ατλαντικού από τους ναύτες του Κολόμβου, και για... ευνόητους λόγους επεκτάθηκε, κυρίως στα λιμάνια. Μας την μετέδωσαν οι ινδιάνοι, λοιπόν, αν και μας το χρωστούσανε, γιατί εμείς τους πήγαμε την ευλογιά και άλλες επιδημίες, στις οποίες δεν είχαν καθόλου αντισώματα και... τους θέρισαν, αυτές οι επιδημίες μάλλον περισσότερο από τις κακουχίες της σκλαβιάς και της εκμετάλλευσης των αποικιοκρατών. Επειδή τα μικρόβια ταξίδευαν προς τα δυτικά πιο γρήγορα από τους ανθρώπους, θεωρείται ότι ολόκληρες φυλές εξαφανίστηκαν από τις αρρώστιες των λευκών πριν συναντήσουν τους ίδιους τους λευκούς.
Το λοιπόν, επειδή το μικρολάθος από το οποίο πήρα αφορμή για να τα γράψω όλα αυτά δεν είναι το πρώτο τέτοιου τύπου που συναντάω... ντομάτες στην αυλή του Ιβάν του Τρομερού... καλαμπόκι στη δυτική Αφρική του 14ου... ίσως σύφιλη σε χαμαιτυπείο της αρχαίας Ρώμης. Όσοι ασχολούνται με συγγραφή (ή και μετάφραση) μυθιστορημάτων, διηγημάτων με ιστορικό περιεχόμενο συχνά κάνουν εντυπωσιακή έρευνα, διαβάζουν, ταξιδεύουν, αλλά επειδή σήμερα έχουμε στην πόλη μας, στη γειτονιά μας, στο σπίτι μας και στο τραπέζι μας όλα τα καλά και τα κακά του κόσμου όλου κυριολεκτικά, και είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι πριν λίγους μόνο αιώνες οι άνθρωποι οι δικοί μας, οι οικείοι, που μιλούσαν την ίδια γλώσσα... δεν τα είχαν, όχι μόνο γιατί ήταν φτωχοί, αλλά και γιατί δεν βρίσκονταν καθόλου, πουθενά κοντά τους! Είναι εύκολο να γίνει μια τέτοια αβλεψία και είναι κρίμα να γίνεται όταν η υπόλοιπη δουλειά είναι καλή. Γι' αυτό, αν ξέρεις κανέναν που να κάνει αυτή τη δουλειά, πες του δυο λόγια γενικών γνώσεων να τα έχει υπόψη του, ή στείλε τον εδώ να τα διαβάσει από μένα. Γιατί καμιά μέρα θα διαβάσουμε ότι ο Περικλής στην Πνύκα χτυπούσε πιτόγυρα, αλλά ο Σωκράτης χωρίς τζατζίκι γιατί τον γκρίνιαζε η Ξανθίππη.
Θα μου πεις, υπερβάλεις, λεπτομέρειες κλπ. Σωστά. Αλλά ξέρεις, οι λεπτομέρειες είναι που κάνουν τη διαφορά ανάμεσα σε μια συμπαθητική διήγηση και, π.χ., στον εμβληματικό Σινουχέ τον Αιγύπτιο του Μίκα Βάλταρι, που έχει αποσπάσει κολακευτικότατα σχόλια από αιγυπτιολόγους και ασσυρολόγους για την ακρίβεια (σε σχέση με τις γνώσεις μας) με την οποία παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο και Μεσοποταμία τον καιρό του Φαραώ Εχνατόν και της λατρείας του θεού Ατόν, κατά κάποιους λίγο πριν τη βιβλική Έξοδο.
Κι εδώ ο συνειρμός βρίσκει διχάλα. Πολλά μπορεί να πει κανείς για τον Βάλταρι και το έργο του, πολλά και για τα γεγονότα που σχετίζονται με τη λατρεία του Ατόν και την ταραχώδη βασιλεία του δούλου του Εχνατόν. Σταματάω λοιπόν εδώ και ίσως καταπιαστώ με κάποιο από τα παραπάνω άλλη φορά που θα έχω διάθεση και υλικό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου