Δεν πολυπροσήκει, αλλά είναι κι αυτή πολύ όμορφη μελοποίηση από τους ίδιους μάστορες που τη δουλειά τους έβαλα κι εδώ - και την ακούω όπως πιάνω να το γράψω τούτο, οπότε τη βάζω και για σένα που το διαβάζεις:
Πιο πολύ ίσως θα ταίριαζε με το αποψινό θέμα κάτι τέτοιο:
Κάπου στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα (οι ιστορικοί το ψάχνουν / συζητάνε πότε ακριβώς, 833 ή 839, κάπου τότε τελοσπάντων), οι Χάζαροι έστειλαν μια αντιπροσωπεία στην Κωνσταντίνου Πόλη, στον τότε σύμμαχό τους Βασιλέα των Ρωμαίων Θεόφιλο - τον τελευταίο εικονομάχο βασιλέα - και ζήτησαν "τεχνική υποστήριξη" για να χτίσουν ένα φρούριο στον άνω Ντον, ώστε να προστατεύει την πολιτεία τους από... ποιος ξέρει από ποιους;
Η ευρασιατική στέπα έφτυνε τούρκους και τουρκομογγόλους από αρχαιοτάτων χρόνων. Ομοίως, ο βορράς έφτυνε νορδικής κουλτούρας εισβολείς, λεηλάτες, εποικιστές, "ειρηνικούς δουλεμπόρους", τυχοδιώκτες και όλα αυτά μαζί. Κάπου εκεί έπαιζαν μπάλα και σλαβικοί και φιννικοί λαοί με τις γλώσσες τους και τα πάνθεά τους και άντε εσύ τρέχα τε και γύρευε ποιος ήταν τι, ποιος έκανε τι, ποιος ήταν φίλος ή εχθρός με ποιον και γιατί. Ήταν όλοι πληθυσμοί χωρίς γραμματεία και ουσιαστική γραφή, επομένως ό,τι ξέρουμε γι' αυτούς προέρχονται είτε από βυζαντινά εγχειρίδια διοίκησης ή πολέμου, είτε από μεταγενέστερους άραβες περιηγητές που κάποτε μετέφεραν και προγενέστερες προφορικές παραδόσεις. Είτε από τους απογόνους τους, μετά τον εκχριστιανισμό τους (δηλαδή εκπολιτισμό τους και δεν πα να λένε ό,τι θέλουν οι "θρησκοουδέτεροι"). Συν κάποιες άλλες διάσπαρτες γραπτές μαρτυρίες, συν αρχαιολογικές ενδείξεις, αλλά και συν τη δημιουργική μας φαντασία που γεμίζει τα πολλά κενά.
Οι Χάζαροι, πάντως, ήταν τουρκομογγολικής προελεύσεως λαός, με τουρκική / αλταϊκή γλώσσα και κουλτούρα, που λάτρευαν τον Τένγκρι μέχρι που η άρχουσα τάξη τους ασπάστηκε τον ιουδαϊσμό, σε ένα μοναδικό στην ιστορία γεγονός, τουλάχιστον όσον αφορά κράτος τέτοιας έκτασης και ισχύος. Λέω "τουλάχιστον" γιατί έχω την (από μνήμης και συγκεχυμένη) εντύπωση ότι για κάποιο βραχύ χρονικό διάστημα υπήρξαν και στην Υεμένη ηγεμόνες προσήλυτοι στον ιουδαϊσμό και αναφέρω έκταση και ισχύ, διότι κάποιοι ιστορικοί ονομάζουν το κράτος των Χαζάρων τον τρίτο πόλο ισχύος της περιοχής, μετά τη Βασιλεία των Ρωμαίων και το Χαλιφάτο των Αββασιδών, συγκρίσιμο με τους άλλους δύο διάσημους, τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του, τον 8ο και 9ο αιώνα.
Ο Χάζαρος ηγεμόνας (Χαγάνος ή μπέης, δεν υπάρχει ομοφωνία) που ασπάστηκε τον ιουδαϊσμό θεωρείται πως ήταν ο ημιθρυλικός Μπουλάν, που κατά μία άποψη που συνάντησα πρέπει να έδρασε στις αρχές του 9ου αιώνα. Ας πούμε ενδεικτικά, γίνεται εβραίος το 809. Αρχαιολογικά (νομισματικά) ευρήματα, πάλι, φαίνεται να υποδεικνύουν ότι πήρε μερικές δεκαετίες ακόμα μέχρι το κράτος των Χαζάρων να γίνει επισήμως ιουδαϊκό, ενδεικτικά και πάλι ως πούμε 838.
Αναπάντητο ερώτημα, επίσης, σε τι βαθμό ο λαός των Χαζάρων ακολούθησε την άρχουσα τάξη του και εξιουδαΐστηκε ή αν παρέμεινε μεταφυσικώς όπου ήταν - δηλαδή άλλοι παραδοσιακά σαμανιστές, άλλοι μουσουλμάνοι και άλλοι χριστιανοί. Κατά την πιο ακραία ερμηνεία, στη συντριπτική πλειοψηφία τους ασπάστηκαν τον ιουδαϊσμό, μέσα από τις ιστορικές περιπέτειες έγιναν ρωσοεβραίοι και επομένως αποτελούν, γενεαλογικώς, έως και την πλειοψηφία των σημερινών εβραίων, των κατοίκων του Ισραήλ μη εξαιρουμένων! Αμφισβητούμενο, αλλά υπαρκτό ως θεωρία.
Το φρούριο που χτίστηκε με συνεισφορά των "βυζαντινών" στον άνω Ντον ονομάστηκε Σαρκέλ, που στην (εν πολλοίς άγνωστη) χαζαρική γλώσσα θα σήμαινε Άσπρο Σπίτι (Λευκός Οίκος δηλαδή!) ή κάτι τέτοιο. Τα σχετικά με το χτίσιμο διασώζονται στο χρονικό του Θεοφάνους του Ομολογητού, που όμως αν πιστέψω τη Wikipedia ήταν ήδη νεκρός όταν έγιναν τα γεγονότα! Να υποθέσω στα γρήγορα ότι ο Kevin Brook που διάβασα δεν το έψαξε καλά και ότι τα σχετικά οφείλονται στους συνεχιστές του Θεοφάνους. Και να κρατήσουμε πώς αναφέρεται το φρούριο στο χρονικό: Λευκόν Οίκημα.
Το ίδιο επεισόδιο μας διασώζει και ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος, μάλλον στο Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν. Όπως λέει και ο ελληνικός τίτλος, αποτελεί παρακαταθήκη για το γιο του, τον μετέπειτα Ρωμανό Β' - πατέρα, παρεμπιπτόντως, του Βουλγαροκτόνου και της Άννας Πορφυρογέννητης. Επειδή σκοπός του Κωνσταντίνου είναι να τον καταλάβει καλά μέχρι κι ο γιος του, συνειδητά γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του ότι αποφεύγει τις λογιοσύνες και τους αττικισμούς και γράφει στην καθομιλουμένη της αυλής κατά τον 10ο αιώνα. Το αποτέλεσμα είναι, μεταξύ άλλων, ότι το φρούριο του Σαρκέλ εμφανίζεται τώρα με άλλο όνομα: Άσπρον Οσπίτιον!
Σημειωτέον ότι οι αναφορές που συναντά ο τυχαίος ενδιαφερόμενος αναγνώστης δευτερογενών πηγών στο συγκεκριμένο κείμενο του Πορφυρογέννητου είναι πάμπολλες. Δικαίως ή αδίκως, θεωρείται περίπου η πλέον αξιόπιστη πηγή της περιόδου. Απ' αυτόν προέρχεται και η περίφημη πληροφορία σύμφωνα με την οποία οι Μανιάτες δεν εκχριστιανίστηκαν παρά μόνο τον 9ο αιώνα, κατά τη βασιλεία του πρώτου Μακεδόνα Βασιλείου Α', παππού του Πορφυρογέννητου. Είναι μια πληροφορία που, παρότι δεν επιβεβαιώνεται από αλλού, φαίνεται να γίνεται γενικά αποδεκτή, προφανώς γιατί δεν ενοχλεί κανέναν και είναι και πολύ cool. Τώρα, βέβαια, εγώ θα υπενθυμίσω τι έλεγα πριν μερικά χρόνια, ότι ο Παυσανίας τον 1ο αιώνα βρήκε στη Λακωνία ιερά και Αιγυπτίων θεών. Θα σημειώσω ότι ο Όμηρος δεν θα την αναγνώριζε για οικεία του αυτή την κατάσταση! Και θα πω ότι αν τον 1ο αιώνα διακρίνω - στην ίδια τη Λακωνία - μια συγκριτο-ιστορία που ισχυρίζομαι ότι ο Όμηρος δεν θα την έλεγε δική του, τότε ποιος ξέρει πώς θα ήταν τα πράγματα τον 9ο αιώνα, όταν η εν λόγω ιστορία θα είχε, ίσως, εμπλουτιστεί περαιτέρω, καθότι είχαν προκύψει και κάμποσες επιδρομές και κάποιες σλαβικές εγκαταστάσεις εκεί δίπλα.
Αν το κριτήριο για τη συνέχεια της Αρχαίας Ελλάδας είναι ο Όμηρος (θα μπορούσε άραγε να είναι κανείς άλλος;), τότε ποιος τη συνεχίζει; Αυτός που τον 1ο αιώνα λατρεύει την Ίσιδα και τον Σέραπι, ή αυτός που το 12ο ξέρει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια καλύτερα από αυτά τούτα τα ιερά του κείμενα; Παραπέμπω σε αυτά που έλεγα σχετικά εδώ για την Άννα Κομνηνή. Αυτά περί τούτων!
Πίσω στους Χάζαρους!
Από ποιους να ήθελαν, λοιπόν, να προστατευτούν και ζήτησαν την αρωγή του Βασιλέα για να χτίσουν το φρούριο του Σαρκέλ; Από τους Μαγυάρους, τους Βουλγάρους του Βόλγα, τους Πετσενέγκους, τους Αλανούς, απ' όλους αυτούς μαζί και από άλλους ίσως. Α, ναι. Κι από τους Ρως. Που τελικά ήταν αυτοί που κατέλυσαν το κράτος τους και κατέστρεψαν το Σαρκέλ το 965 και την πρωτεύουσα Ατίλ λίγα χρόνια αργότερα. Ηγεμόνας των Ρως ήταν ο Σβιατοσλάβ, που αν είχε ζήσει περισσότερο θα ήταν πεθερός της Άννας Πορφυρογέννητης που έλεγα παραπάνω.
Μετά την καταστροφή του Ατίλ, Χαζαρικό κράτος που να το παίρνουν στα σοβαρά οι ιστορικοί μας δε φαίνεται να υφίσταται. Μεταγενέστερες αναφορές σε Χαζαρία ερμηνεύονται ως αναφορές στην Κριμαία. Στις αρχές του 11ου αιώνα, π.χ., αναφέρεται κάποιος Γεώργιος Τζουλ, εκ του ονόματός του μάλλον εκχριστιανισμένος χάζαρος που είχε μια μικρή ηγεμονία κάπου εκεί - ηγεμονία αρκετά μεγάλη ώστε να φτάσει στις σελίδες κάποιων χρονικών και αρκετά ενοχλητική ώστε να γίνει στόχος εκστρατείας, αλλά και αρκετά μικρή ώστε να μην ξαναεμφανιστεί αλλού, ούτε αυτή ούτε ο ηγέτης της.
Οι σχέσεις της Κωνσταντινούπολης με το Ατίλ φαίνεται να είχαν γενικά θετικό πρόσημο μέχρι και κάπου εκεί την ιστορία με το χτίσιμο του Σαρκέλ, αλλά μάλλον αρνητικό μετά. Ο πρώτος βασιλέας που φαίνεται να έχει σημαντικά πάρε - δώσε ήταν ο Ιουστινιανός Β', που όταν εκθρονίστηκε βρήκε καταφύγιο στους Χαζάρους και ζήτησε τη βοήθειά τους για να επανακτήσει το θρόνο. Έλαβε μεν γυναίκα Χαζάρισσα, αλλά τη βοήθεια που χρειαζόταν για να βασιλέψει ξανά τη βρήκε τελικά από τους Βουλγάρους (του Δούναβη) υπό τον Χάνο Τερβέλ, παρεμπιπτόντως γιο του θρυλικού Ασπαρούχ.
Γυναίκα Χαζάρισσα έλαβε και ο Κωνσταντίνος Ε', ο δεύτερος Ίσαυρος και ταυτόχρονα ο δεύτερος εικονομάχος βασιλέας, και πολύ σκληρός εικονομάχος μάλιστα. Για την εικονομαχία του και την ωμότητα με την οποία την επέβαλε, πήρε το προσωνύμιο "Κοπρώνυμος", κατά τα άλλα όμως πρέπει να ήταν καλός στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης.
Παρένθεση, ελπίζω ενδιαφέρουσα!
Λέγεται ότι ο Κωνσταντίνος Ε' δεν είχε θέμα με τις απεικονίσεις αυτές καθ' αυτές. Απόδειξη ότι γέμισε την Πόλη με δικά του αγάλματα! Το θέμα του ήταν με τις απεικονίσεις του Κυρίου και των Αγίων. Αυτό έχει οδηγήσει κάποιους μελετητές να ερμηνεύσουν την εικονομαχία ως προσπάθεια να επιστρέψουν τα πράγματα στο πρότυπο του "θεοποιημένου αυτοκράτορα" της παλιάς Ρώμης. Ο λαός, δηλαδή, να προσεγγίζει το Θείο όχι και δια των Αγίων, όπως εξεφράζετο στις Ιερές Εικόνες, αλλά κατ' εξοχήν δια του Βασιλέα, όπως εξεφράζετο στα δικά του αγάλματα! Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, δηλαδή, επρόκειτο για διαμάχη Θρόνου και Άμβωνος, όπου ο Θρόνος επιχείρησε να επανακτήσει από τον Άμβωνα όσα είχε χάσει, επιβάλλοντας μια μορφή χριστιανισμού που θα του τα απέδιδε.
Είναι από τις λιγότερο αναφερόμενες ερμηνείες της εικονομαχίας (από τις πάμπολλες που προτείνονται), εξ' ου και σκέφτηκα ότι άξιζε μια παρενθετική παράγραφο, αφού ανέφερα που ανέφερα τον Κωνσταντίνο Ε'!
Εν πάση περιπτώσει, γιος του Κωνσταντίνου ήταν ο επίσης εικονομάχος Λέων Δ' ο Χάζαρος - "ο Χάζαρος" απλούστατα διότι είχε χαζάρισσα μητέρα! Σύζυγός του η Ειρήνη Σαρανταπήχαινα, που μεταξύ άλλων, καλών και κακών, πιστώνεται την πρώτη Αναστύλωση των Εικόνων. Λέγεται ότι ως χήρα προσπάθησε χωρίς επιτυχία να τυλίξει τον Καρλομάγνο ώστε να συνάψουν δυναστικό γάμο και να ενώσουν τα βασίλειά τους - πιο σωστά, τη Βασιλεία με το φράγκικο ρηγάτο.
Η δεύτερη και οριστική Αναστύλωση των Εικόνων έγινε από τη Θεοδώρα, χήρα κι αυτή του τελευταίου εικονομάχου βασιλέα Θεόφιλου που ανέφερα παραπάνω ότι βοήθησε τους Χάζαρους να χτίσουν το Σαρκέλ! Η Wikipedia βλέπω μας λέει ότι η Θεοδώρα έχει αγιοκαταταχθεί, όπως - έχει ενδιαφέρον - έχει αγιοκαταταχθεί και η Ανθούσα, η μικρότερη κόρη του Κωνσταντίνου Ε', η οποία παρότι κόρη σκληρού εικονομάχου υπήρξε ορθόδοξη η ίδια και λέγεται πως υποστήριξε θερμά τα μοναστήρια. Άλλωστε έγινε και η ίδια μοναχή, κάποια στιγμή μετά την (πρώτη) Αναστύλωση των Εικόνων. Ο θρίαμβος της Ορθοδοξίας, έχει λεχθεί, ήταν έργο των γυναικών και των μοναστηριών. Εμείς οι άνδρες του κόσμου, κληρικών και πατριαρχών μη εξαιρουμένων, δεν τα πηγαίναμε καλά.
Τι άλλο; Τίποτα άλλο θετικό στις σχέσεις της Πόλης με τη Χαζαρία. Το 10ο αιώνα, ο Ρωμανός Β' - ο "ίδιος υιος" του Προφυρογέννητου - πήρε κάποια μέτρα καταπιεστικά για τους Εβραίους της Βασιλείας - αντισημιτικά, με τη σημερινή ορολογία - και προφανώς σαν αποτέλεσμα αυτού, αλληλογραφία στα εβραϊκά μεταξύ εξιουδαϊσμένου Χάζαρου ηγεμόνα και λογίου Εβραίου της Ανδαλουσίας καταριέται το όνομά του.
Βλέπω λοιπόν το εξής. Αν οι ημερομηνίες που προτείνονται είναι ακριβείς, τότε οι Βασιλείς προ της εικονομαχίας είχαν ουδέτερες έως κάπως θετικές σχέσεις με τους σαμανιστές Χαζάρους. Οι εικονομάχοι Βασιλείς φαίνεται ακόμα θερμότερες, με δυναστικό γάμο και συνεργασία για κοινή κατασκευή οχυρωματικών έργων. Οι Χάζαροι τότε θα ήταν κατ' αρχήν σαμανιστές (πρώτη εικονομαχία) και ιουδαίοι / σε διαδικασία προσηλυτισμού στον ιουδαϊσμό (δεύτερη εικονομαχία). Απ' τη στιγμή που έχουμε την παγίωση των Χάζαρων στη νέα τους πίστη και την επιστροφή των δικών μας Βασιλέων στην Ορθοδοξία, φαίνεται ότι οι σχέσεις παγώνουν, υπάρχουν αρνητικές αναφορές και τουλάχιστον δε φαίνεται να μαρτυρείται κάποιος άλλος δυναστικός γάμος ή στρατιωτική συνεργασία. Παρότι - σημειωτέον - μεμονωμένοι Χάζαροι μισθοφόροι θα υπηρετούσαν στη βυζαντινή αυλή και στο στρατό και το 10ο αιώνα. Κάπως σα να σχηματίζω την εντύπωση ότι έπαιζαν τούτοι το ρόλο που θα αναλάβουν αργότερα - και επισήμως προς τα τέλη του 10ου - οι Βάραγγοι. Θα πρέπει μάλλον να υποθέσουμε ότι οι εν λόγω Χάζαροι μισθοφόροι δεν είχαν κατ' ανάγκη σχέση με την πολιτική της Χαζαρίας και ως προς τα μεταφυσικά τους θα πίστευαν σε οποιοδήποτε από τις θρησκείες της εποχής, δε θα ήταν κατ' ανάγκην προσήλυτοι Εβραίοι.
Δεν ξέρω αν οι σχετικές μεταφυσικές επιλογές έπαιξαν ρόλο στην ψύχρανση των σχέσεων, αλλά οι προτεινόμενες χρονολογίες μού βγάζουν ενδιαφέρουσες συμπτώσεις. Κάπου στο 703 νυμφεύεται ο Ιουστινιανός Β' τη χαζάρισσά του, στο 732 ο Κωνσταντίνος Ε' τη δική του. Όλα καλά. 730 η πρώτη εικονομαχία, 787 η πρώτη αναστύλωση. 809 ο πρώτος Χάζαρος ηγεμόνας που στρέφεται προς τον (ανεικονικό) ιουδαϊσμό. 814 η δεύτερη εικονομαχία, 843 η οριστική αναστύλωση. Εν τω μεταξύ, ας πούμε 833 η οικοδόμηση του οχυρού στο Σαρκέλ που υποδηλώνει στενή συμμαχία, κάπου 838 οριστικά ιουδαϊκό κράτος η Χαζαρία. Και 965 με 967/8 η καταστροφή του Σαρκέλ και του Ατίλ, με βασιλέα στην Πόλη το Νικηφόρο Β' Φωκά.
Από το 843 και μετά, καμία ένδειξη επίσημης συμμαχίας, κάποιες σφόδρα αρνητικές αναφορές. Μην έπαιξε ρόλο και η διπλωματία της Πόλης στο να στραφούν οι Ρως κατά των Χαζάρων; Δεν ξέρω αν στοιχειοθετείται από πουθενά, αλλά δε θα ήταν και σοκαριστικό. Τα έκαναν κάτι τέτοια, να στρέφουν τον ένα βάρβαρο εναντίον του άλλου. Σημείωση: η μητέρα του Σβιατοσλάβ χριστιανή, η Αγία Όλγα του Κιέβου. Οι Ρως δεν ήταν ακόμα χριστιανοί, θα γίνουν λίγες δεκαετίες μετά, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία!
Άσχετη υστερογραφικού τύπου σημείωση: ο Μόμπι Ντικ για τον οποίο γκρίνιαζα στο προηγούμενο βελτιώνεται θεαματικά στην κορύφωση του δράματος, στις τελευταίες πενήντα σελίδες. Παραμένει κι εκεί φλύαρος ο Μέλβιλ, αλλά σε φυσιολογικά όρια. Οι τελευταίες πενήντα σελίδες θα μπορούσαν να είναι σαράντα, αλλά οι πρώτες 850 θα μπορούσαν να είναι 400 και λιγότερες χωρίς να χάσει τίποτα η ιστορία. Ίσως βέβαια η εκτίμησή μου αυτή να προέρχεται και από τις λακωνικές μου ρίζες, που μου δίνουν ίσως μια συγκεκριμένη αντίληψη ως προς το τι εστί φιλοσοφείν! Αυτά, πάντως, για να μην αδικώ με βιαστικές κρίσεις!
Ο Χάζαρος ηγεμόνας (Χαγάνος ή μπέης, δεν υπάρχει ομοφωνία) που ασπάστηκε τον ιουδαϊσμό θεωρείται πως ήταν ο ημιθρυλικός Μπουλάν, που κατά μία άποψη που συνάντησα πρέπει να έδρασε στις αρχές του 9ου αιώνα. Ας πούμε ενδεικτικά, γίνεται εβραίος το 809. Αρχαιολογικά (νομισματικά) ευρήματα, πάλι, φαίνεται να υποδεικνύουν ότι πήρε μερικές δεκαετίες ακόμα μέχρι το κράτος των Χαζάρων να γίνει επισήμως ιουδαϊκό, ενδεικτικά και πάλι ως πούμε 838.
Αναπάντητο ερώτημα, επίσης, σε τι βαθμό ο λαός των Χαζάρων ακολούθησε την άρχουσα τάξη του και εξιουδαΐστηκε ή αν παρέμεινε μεταφυσικώς όπου ήταν - δηλαδή άλλοι παραδοσιακά σαμανιστές, άλλοι μουσουλμάνοι και άλλοι χριστιανοί. Κατά την πιο ακραία ερμηνεία, στη συντριπτική πλειοψηφία τους ασπάστηκαν τον ιουδαϊσμό, μέσα από τις ιστορικές περιπέτειες έγιναν ρωσοεβραίοι και επομένως αποτελούν, γενεαλογικώς, έως και την πλειοψηφία των σημερινών εβραίων, των κατοίκων του Ισραήλ μη εξαιρουμένων! Αμφισβητούμενο, αλλά υπαρκτό ως θεωρία.
Το φρούριο που χτίστηκε με συνεισφορά των "βυζαντινών" στον άνω Ντον ονομάστηκε Σαρκέλ, που στην (εν πολλοίς άγνωστη) χαζαρική γλώσσα θα σήμαινε Άσπρο Σπίτι (Λευκός Οίκος δηλαδή!) ή κάτι τέτοιο. Τα σχετικά με το χτίσιμο διασώζονται στο χρονικό του Θεοφάνους του Ομολογητού, που όμως αν πιστέψω τη Wikipedia ήταν ήδη νεκρός όταν έγιναν τα γεγονότα! Να υποθέσω στα γρήγορα ότι ο Kevin Brook που διάβασα δεν το έψαξε καλά και ότι τα σχετικά οφείλονται στους συνεχιστές του Θεοφάνους. Και να κρατήσουμε πώς αναφέρεται το φρούριο στο χρονικό: Λευκόν Οίκημα.
Το ίδιο επεισόδιο μας διασώζει και ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος, μάλλον στο Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν. Όπως λέει και ο ελληνικός τίτλος, αποτελεί παρακαταθήκη για το γιο του, τον μετέπειτα Ρωμανό Β' - πατέρα, παρεμπιπτόντως, του Βουλγαροκτόνου και της Άννας Πορφυρογέννητης. Επειδή σκοπός του Κωνσταντίνου είναι να τον καταλάβει καλά μέχρι κι ο γιος του, συνειδητά γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του ότι αποφεύγει τις λογιοσύνες και τους αττικισμούς και γράφει στην καθομιλουμένη της αυλής κατά τον 10ο αιώνα. Το αποτέλεσμα είναι, μεταξύ άλλων, ότι το φρούριο του Σαρκέλ εμφανίζεται τώρα με άλλο όνομα: Άσπρον Οσπίτιον!
Σημειωτέον ότι οι αναφορές που συναντά ο τυχαίος ενδιαφερόμενος αναγνώστης δευτερογενών πηγών στο συγκεκριμένο κείμενο του Πορφυρογέννητου είναι πάμπολλες. Δικαίως ή αδίκως, θεωρείται περίπου η πλέον αξιόπιστη πηγή της περιόδου. Απ' αυτόν προέρχεται και η περίφημη πληροφορία σύμφωνα με την οποία οι Μανιάτες δεν εκχριστιανίστηκαν παρά μόνο τον 9ο αιώνα, κατά τη βασιλεία του πρώτου Μακεδόνα Βασιλείου Α', παππού του Πορφυρογέννητου. Είναι μια πληροφορία που, παρότι δεν επιβεβαιώνεται από αλλού, φαίνεται να γίνεται γενικά αποδεκτή, προφανώς γιατί δεν ενοχλεί κανέναν και είναι και πολύ cool. Τώρα, βέβαια, εγώ θα υπενθυμίσω τι έλεγα πριν μερικά χρόνια, ότι ο Παυσανίας τον 1ο αιώνα βρήκε στη Λακωνία ιερά και Αιγυπτίων θεών. Θα σημειώσω ότι ο Όμηρος δεν θα την αναγνώριζε για οικεία του αυτή την κατάσταση! Και θα πω ότι αν τον 1ο αιώνα διακρίνω - στην ίδια τη Λακωνία - μια συγκριτο-ιστορία που ισχυρίζομαι ότι ο Όμηρος δεν θα την έλεγε δική του, τότε ποιος ξέρει πώς θα ήταν τα πράγματα τον 9ο αιώνα, όταν η εν λόγω ιστορία θα είχε, ίσως, εμπλουτιστεί περαιτέρω, καθότι είχαν προκύψει και κάμποσες επιδρομές και κάποιες σλαβικές εγκαταστάσεις εκεί δίπλα.
Αν το κριτήριο για τη συνέχεια της Αρχαίας Ελλάδας είναι ο Όμηρος (θα μπορούσε άραγε να είναι κανείς άλλος;), τότε ποιος τη συνεχίζει; Αυτός που τον 1ο αιώνα λατρεύει την Ίσιδα και τον Σέραπι, ή αυτός που το 12ο ξέρει την Ιλιάδα και την Οδύσσεια καλύτερα από αυτά τούτα τα ιερά του κείμενα; Παραπέμπω σε αυτά που έλεγα σχετικά εδώ για την Άννα Κομνηνή. Αυτά περί τούτων!
Πίσω στους Χάζαρους!
Από ποιους να ήθελαν, λοιπόν, να προστατευτούν και ζήτησαν την αρωγή του Βασιλέα για να χτίσουν το φρούριο του Σαρκέλ; Από τους Μαγυάρους, τους Βουλγάρους του Βόλγα, τους Πετσενέγκους, τους Αλανούς, απ' όλους αυτούς μαζί και από άλλους ίσως. Α, ναι. Κι από τους Ρως. Που τελικά ήταν αυτοί που κατέλυσαν το κράτος τους και κατέστρεψαν το Σαρκέλ το 965 και την πρωτεύουσα Ατίλ λίγα χρόνια αργότερα. Ηγεμόνας των Ρως ήταν ο Σβιατοσλάβ, που αν είχε ζήσει περισσότερο θα ήταν πεθερός της Άννας Πορφυρογέννητης που έλεγα παραπάνω.
Μετά την καταστροφή του Ατίλ, Χαζαρικό κράτος που να το παίρνουν στα σοβαρά οι ιστορικοί μας δε φαίνεται να υφίσταται. Μεταγενέστερες αναφορές σε Χαζαρία ερμηνεύονται ως αναφορές στην Κριμαία. Στις αρχές του 11ου αιώνα, π.χ., αναφέρεται κάποιος Γεώργιος Τζουλ, εκ του ονόματός του μάλλον εκχριστιανισμένος χάζαρος που είχε μια μικρή ηγεμονία κάπου εκεί - ηγεμονία αρκετά μεγάλη ώστε να φτάσει στις σελίδες κάποιων χρονικών και αρκετά ενοχλητική ώστε να γίνει στόχος εκστρατείας, αλλά και αρκετά μικρή ώστε να μην ξαναεμφανιστεί αλλού, ούτε αυτή ούτε ο ηγέτης της.
Οι σχέσεις της Κωνσταντινούπολης με το Ατίλ φαίνεται να είχαν γενικά θετικό πρόσημο μέχρι και κάπου εκεί την ιστορία με το χτίσιμο του Σαρκέλ, αλλά μάλλον αρνητικό μετά. Ο πρώτος βασιλέας που φαίνεται να έχει σημαντικά πάρε - δώσε ήταν ο Ιουστινιανός Β', που όταν εκθρονίστηκε βρήκε καταφύγιο στους Χαζάρους και ζήτησε τη βοήθειά τους για να επανακτήσει το θρόνο. Έλαβε μεν γυναίκα Χαζάρισσα, αλλά τη βοήθεια που χρειαζόταν για να βασιλέψει ξανά τη βρήκε τελικά από τους Βουλγάρους (του Δούναβη) υπό τον Χάνο Τερβέλ, παρεμπιπτόντως γιο του θρυλικού Ασπαρούχ.
Γυναίκα Χαζάρισσα έλαβε και ο Κωνσταντίνος Ε', ο δεύτερος Ίσαυρος και ταυτόχρονα ο δεύτερος εικονομάχος βασιλέας, και πολύ σκληρός εικονομάχος μάλιστα. Για την εικονομαχία του και την ωμότητα με την οποία την επέβαλε, πήρε το προσωνύμιο "Κοπρώνυμος", κατά τα άλλα όμως πρέπει να ήταν καλός στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης.
Παρένθεση, ελπίζω ενδιαφέρουσα!
Λέγεται ότι ο Κωνσταντίνος Ε' δεν είχε θέμα με τις απεικονίσεις αυτές καθ' αυτές. Απόδειξη ότι γέμισε την Πόλη με δικά του αγάλματα! Το θέμα του ήταν με τις απεικονίσεις του Κυρίου και των Αγίων. Αυτό έχει οδηγήσει κάποιους μελετητές να ερμηνεύσουν την εικονομαχία ως προσπάθεια να επιστρέψουν τα πράγματα στο πρότυπο του "θεοποιημένου αυτοκράτορα" της παλιάς Ρώμης. Ο λαός, δηλαδή, να προσεγγίζει το Θείο όχι και δια των Αγίων, όπως εξεφράζετο στις Ιερές Εικόνες, αλλά κατ' εξοχήν δια του Βασιλέα, όπως εξεφράζετο στα δικά του αγάλματα! Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, δηλαδή, επρόκειτο για διαμάχη Θρόνου και Άμβωνος, όπου ο Θρόνος επιχείρησε να επανακτήσει από τον Άμβωνα όσα είχε χάσει, επιβάλλοντας μια μορφή χριστιανισμού που θα του τα απέδιδε.
Είναι από τις λιγότερο αναφερόμενες ερμηνείες της εικονομαχίας (από τις πάμπολλες που προτείνονται), εξ' ου και σκέφτηκα ότι άξιζε μια παρενθετική παράγραφο, αφού ανέφερα που ανέφερα τον Κωνσταντίνο Ε'!
Εν πάση περιπτώσει, γιος του Κωνσταντίνου ήταν ο επίσης εικονομάχος Λέων Δ' ο Χάζαρος - "ο Χάζαρος" απλούστατα διότι είχε χαζάρισσα μητέρα! Σύζυγός του η Ειρήνη Σαρανταπήχαινα, που μεταξύ άλλων, καλών και κακών, πιστώνεται την πρώτη Αναστύλωση των Εικόνων. Λέγεται ότι ως χήρα προσπάθησε χωρίς επιτυχία να τυλίξει τον Καρλομάγνο ώστε να συνάψουν δυναστικό γάμο και να ενώσουν τα βασίλειά τους - πιο σωστά, τη Βασιλεία με το φράγκικο ρηγάτο.
Η δεύτερη και οριστική Αναστύλωση των Εικόνων έγινε από τη Θεοδώρα, χήρα κι αυτή του τελευταίου εικονομάχου βασιλέα Θεόφιλου που ανέφερα παραπάνω ότι βοήθησε τους Χάζαρους να χτίσουν το Σαρκέλ! Η Wikipedia βλέπω μας λέει ότι η Θεοδώρα έχει αγιοκαταταχθεί, όπως - έχει ενδιαφέρον - έχει αγιοκαταταχθεί και η Ανθούσα, η μικρότερη κόρη του Κωνσταντίνου Ε', η οποία παρότι κόρη σκληρού εικονομάχου υπήρξε ορθόδοξη η ίδια και λέγεται πως υποστήριξε θερμά τα μοναστήρια. Άλλωστε έγινε και η ίδια μοναχή, κάποια στιγμή μετά την (πρώτη) Αναστύλωση των Εικόνων. Ο θρίαμβος της Ορθοδοξίας, έχει λεχθεί, ήταν έργο των γυναικών και των μοναστηριών. Εμείς οι άνδρες του κόσμου, κληρικών και πατριαρχών μη εξαιρουμένων, δεν τα πηγαίναμε καλά.
Τι άλλο; Τίποτα άλλο θετικό στις σχέσεις της Πόλης με τη Χαζαρία. Το 10ο αιώνα, ο Ρωμανός Β' - ο "ίδιος υιος" του Προφυρογέννητου - πήρε κάποια μέτρα καταπιεστικά για τους Εβραίους της Βασιλείας - αντισημιτικά, με τη σημερινή ορολογία - και προφανώς σαν αποτέλεσμα αυτού, αλληλογραφία στα εβραϊκά μεταξύ εξιουδαϊσμένου Χάζαρου ηγεμόνα και λογίου Εβραίου της Ανδαλουσίας καταριέται το όνομά του.
Βλέπω λοιπόν το εξής. Αν οι ημερομηνίες που προτείνονται είναι ακριβείς, τότε οι Βασιλείς προ της εικονομαχίας είχαν ουδέτερες έως κάπως θετικές σχέσεις με τους σαμανιστές Χαζάρους. Οι εικονομάχοι Βασιλείς φαίνεται ακόμα θερμότερες, με δυναστικό γάμο και συνεργασία για κοινή κατασκευή οχυρωματικών έργων. Οι Χάζαροι τότε θα ήταν κατ' αρχήν σαμανιστές (πρώτη εικονομαχία) και ιουδαίοι / σε διαδικασία προσηλυτισμού στον ιουδαϊσμό (δεύτερη εικονομαχία). Απ' τη στιγμή που έχουμε την παγίωση των Χάζαρων στη νέα τους πίστη και την επιστροφή των δικών μας Βασιλέων στην Ορθοδοξία, φαίνεται ότι οι σχέσεις παγώνουν, υπάρχουν αρνητικές αναφορές και τουλάχιστον δε φαίνεται να μαρτυρείται κάποιος άλλος δυναστικός γάμος ή στρατιωτική συνεργασία. Παρότι - σημειωτέον - μεμονωμένοι Χάζαροι μισθοφόροι θα υπηρετούσαν στη βυζαντινή αυλή και στο στρατό και το 10ο αιώνα. Κάπως σα να σχηματίζω την εντύπωση ότι έπαιζαν τούτοι το ρόλο που θα αναλάβουν αργότερα - και επισήμως προς τα τέλη του 10ου - οι Βάραγγοι. Θα πρέπει μάλλον να υποθέσουμε ότι οι εν λόγω Χάζαροι μισθοφόροι δεν είχαν κατ' ανάγκη σχέση με την πολιτική της Χαζαρίας και ως προς τα μεταφυσικά τους θα πίστευαν σε οποιοδήποτε από τις θρησκείες της εποχής, δε θα ήταν κατ' ανάγκην προσήλυτοι Εβραίοι.
Δεν ξέρω αν οι σχετικές μεταφυσικές επιλογές έπαιξαν ρόλο στην ψύχρανση των σχέσεων, αλλά οι προτεινόμενες χρονολογίες μού βγάζουν ενδιαφέρουσες συμπτώσεις. Κάπου στο 703 νυμφεύεται ο Ιουστινιανός Β' τη χαζάρισσά του, στο 732 ο Κωνσταντίνος Ε' τη δική του. Όλα καλά. 730 η πρώτη εικονομαχία, 787 η πρώτη αναστύλωση. 809 ο πρώτος Χάζαρος ηγεμόνας που στρέφεται προς τον (ανεικονικό) ιουδαϊσμό. 814 η δεύτερη εικονομαχία, 843 η οριστική αναστύλωση. Εν τω μεταξύ, ας πούμε 833 η οικοδόμηση του οχυρού στο Σαρκέλ που υποδηλώνει στενή συμμαχία, κάπου 838 οριστικά ιουδαϊκό κράτος η Χαζαρία. Και 965 με 967/8 η καταστροφή του Σαρκέλ και του Ατίλ, με βασιλέα στην Πόλη το Νικηφόρο Β' Φωκά.
Από το 843 και μετά, καμία ένδειξη επίσημης συμμαχίας, κάποιες σφόδρα αρνητικές αναφορές. Μην έπαιξε ρόλο και η διπλωματία της Πόλης στο να στραφούν οι Ρως κατά των Χαζάρων; Δεν ξέρω αν στοιχειοθετείται από πουθενά, αλλά δε θα ήταν και σοκαριστικό. Τα έκαναν κάτι τέτοια, να στρέφουν τον ένα βάρβαρο εναντίον του άλλου. Σημείωση: η μητέρα του Σβιατοσλάβ χριστιανή, η Αγία Όλγα του Κιέβου. Οι Ρως δεν ήταν ακόμα χριστιανοί, θα γίνουν λίγες δεκαετίες μετά, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία!
Άσχετη υστερογραφικού τύπου σημείωση: ο Μόμπι Ντικ για τον οποίο γκρίνιαζα στο προηγούμενο βελτιώνεται θεαματικά στην κορύφωση του δράματος, στις τελευταίες πενήντα σελίδες. Παραμένει κι εκεί φλύαρος ο Μέλβιλ, αλλά σε φυσιολογικά όρια. Οι τελευταίες πενήντα σελίδες θα μπορούσαν να είναι σαράντα, αλλά οι πρώτες 850 θα μπορούσαν να είναι 400 και λιγότερες χωρίς να χάσει τίποτα η ιστορία. Ίσως βέβαια η εκτίμησή μου αυτή να προέρχεται και από τις λακωνικές μου ρίζες, που μου δίνουν ίσως μια συγκεκριμένη αντίληψη ως προς το τι εστί φιλοσοφείν! Αυτά, πάντως, για να μην αδικώ με βιαστικές κρίσεις!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου