Γιατί οι άνθρωποι της Γκόντορ και της Ρόχαν είναι Ρωμιοί!

Και κάπως έτσι είχε νυχτώσει κι εγώ δεν ήθελα να συνεχίσω να ανεβοκατεβαίνω την προσωπική μου, εκείνο το βράδυ, παραλία. Αλλά επειδή η διάθεσή μου ήταν ακόμα λίγο κακή, ανέβηκα στο σπίτι, ξέπλυνα τα αλάτια και ένιωσα την επιθυμία να κάνω ό,τι κάνω όταν έχω κακή διάθεση και είμαι εκ των πραγμάτων αναγκασμένος να μείνω μέσα. Να έρθω σε επαφή με κάτι ευγενές, αλλά και που να μην χρειάζεται και πολύ πνευματικό κόπο. Όταν έχω κακή διάθεση, δεν είμαι για κόπο. Και προλαβαίνω την ερώτησή σου πριν τη διατυπώσεις: ναι, το καλοκαίρι που μας πέρασε είχα γενικά καλή διάθεση, γι' αυτό και όπως βλέπεις κι από εδώ μού βγήκε και έγραψα, γι' αυτό και κατάφερα να καταβάλω αυτόν το λίγο κόπο που απαιτείται για μερικά κειμενάκια εδώ μέσα.

Πάντως, κάτι "ευγενές που να μην απαιτεί κόπο" - καμιά καλή ταινία να δω ή να ξαναδώ, τι άλλο θα μπορούσε να είναι; Κι έτσι, μια - δυο φορές το χρόνο καταλήγω να πιάνω και να ξαναβλέπω απ' την αρχή την τριλογία του Lord of the Rings!

Είχα διαβάσει το Χόμπιτ - δανεισμένο - σε ηλικία περίπου δεκατριών ετών, νομίζω λίγο πριν δώσω εξετάσεις για το lower! Η πρώτη μου επαφή, πάντως, ήταν λίγα χρόνια νωρίτερα και οφείλεται στον Spectrum! Από μόνο του, φυσικά, είναι ένα παραμύθι για παιδιά, πλήρες με το δράκο του και με τα όλα του - αλλά είπαμε ότι ήμουν δεκατριών, ήταν το πρώτο μεγάλο σε μέγεθος κείμενο στα αγγλικά που διάβασα και μπόρεσα να παρακολουθήσω, και θυμάμαι ακόμα πόσο με συγκινούσε ο τρόπος που χρησιμοποιούσε ο Τόλκιν την αγγλική γλώσσα. Farewell, O Galadriel, fairest of the elven maidens! Ακόμα κι ένα υλικό τραχύ όπως η αγγλική γλώσσα, στα χέρια του κατάλληλου μάστορα μεταμορφώνεται!

Το Lord of the Rings, πάλι, ο ίδιος ο Τόλκιν έλεγε ότι απευθυνόταν στους αναγνώστες του Χόμπιτ, οι οποίοι εν τω μεταξύ είχαν μεγαλώσει! Εγώ το διάβασα - κι αυτό δανεικό - στα δεκαεφτά μου, το καλοκαίρι μετά τις Πανελλήνιες, ως επί το πλείστον κατά τη διάρκεια της πρώτης μου επίσκεψης στην Αμερική. Δε θά 'ταν άσχημα να το αγόραζα για να το έχω κι εγώ και να το ξαναδιάβαζα. Αν και θυμόμουν ακόμα την ιστορία αρκετά καλά, η αλήθεια είναι ότι πολύ πιο φρέσκια στη μνήμη μου είναι η εκδοχή της κινηματογραφικής μεταφοράς που είχα πρωτοδεί κάπου το 2005 με τους "γνωστούς φίλους" σ' εκείνο το κολλέγιο!

Βλέπω ότι ετοιμάζεται και τηλεοπτική σειρά, αλλά δε νομίζω ότι θα ασχοληθώ. Ήδη η κινηματογραφική μεταφορά του Χόμπιτ άρχισε λίγο λίγο να βρωμάει κορεκτίλα. Σ' αυτό που ετοιμάζεται, το πιθανότερο είναι ότι ο Γκάνταλφ θα είναι μαύρος και ο Έλροντ σχιστομάτης. Τα χόμπιτ θα είναι γκέι, όπως και τα ορκ, και η Γκαλάντριελ μπάι. Είναι πολύ σημαντικό να είναι γκέι και μερικοί καλοί και μερικοί κακοί, για να περάσουν τα μηνύματα. Καλοί στρέιτ, κακοί στρέιτ, κακοί γκέι, καλοί γκέι. Έγκλημα ερωτικού πάθους, έγκλημα ομοφυλοφιλικού ερωτικού πάθους, ποια η διαφορά; Τα αστυνομικά μυθιστορήματα του ύστερου 20ου και 21ου αιώνα είναι γεμάτα τέτοια, αλλά βέβαια δεν είναι "αστυνομικά μυθιστορήματα", είναι "πολιτικά μυθιστορήματα με πτώμα" κι αυτό δεν το λέω εγώ, το λένε οι ίδιοι που τα γράφουν, π.χ. ο Πέτρος Μάρκαρης εδώ. Εγώ θα προσέθετα "με πτώμα και συνταγές μαγειρικής".

Σ' ένα κλασσικό αστυνομικό μυθιστόρημα, σε μια ιστορία με το Σέρλοκ Χολμς, τον Πουαρώ ή τη Μις Μαρπλ, αν είσαι αρκετά πωρωμένος μπορείς να κλείσεις το βιβλίο δυο κεφάλαια πριν το τέλος, να πάρεις μολύβι και χαρτί, να βάλεις κάτω τι έχει γίνει μέχρι τότε και να στίψεις το κεφάλι σου να βρεις το δολοφόνο. Κι αν δεν το καταφέρεις, πάντως όταν διαβάσεις και τα δύο τελευταία κεφάλαια θα διαπιστώσεις ότι δε σου έλειπε κανένα στοιχείο. Στο πολιτικό μυθιστόρημα του ύστερου 20ου και 21ου αιώνα, το δολοφόνο συχνά τον βγάζει ο συγγραφέας από την τσέπη του τρεις σελίδες πριν το τέλος και οι εκατοντάδες των σελίδων πριν απ' αυτό είναι γεμάτες με κοινωνικά, ηθογραφικά και ανηθογραφικά, γρήγορο ρυθμό αλά CSI για να διατηρείται το ενδιαφέρον και να μην προλαβαίνεις να καταλάβεις τι μπαρούφες διαβάζεις, και ενίοτε μέχρι και συνταγές μαγειρικής. Είναι απολύτως ακριβές ότι ο ελληνικός πρόλογος της Βαρκελώνης του Μανόλο μας προτείνει να δοκιμάσουμε να μαγειρέψουμε και τις συνταγές του αστυνόμου Πωστονλέν... Καρβάλιο, τις συνταγές του αστυνόμου Καρβάλιο.

Αν σε κανέναν είχε μείνει καμιά απορία σχετικά με τη νεωτερικότητα και τη μετανεωτερικότητα, η παραπάνω αντιδιαστολή ελπίζω να την έλυσε. Άθλημα λογικής το 19ο αιώνα, φαΐ τον 21ο. Αλλά ξέφυγα!

Το μόνο που δε νομίζω να πειράξουν από τη δουλειά του Τόλκιν είναι η ειδυλλιακή ουτοπία του - το Σάιρ - κι αυτό γιατί, περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο, μεγαλύτερης ηλικίας και παλιοί "φανς" απ' αυτήν την ουτοπία κυρίως έλκονται, από το υπόδειγμα του "simple life" που περιλαμβάνει και που πολύ θά 'θελαν να μπορούσαν να το ακολουθήσουν και στη ζωή τους. Δεν έχουν λόγο, άλλωστε, να την πειράξουν, καθότι ανάλογα με το πώς θα την ντύσει κανείς μπορεί να ενσωματωθεί στη σύγχρονη πολιτική ορθότητα. Αλλά αυτό θα ήταν μια μεγάλη συζήτηση ίσως για άλλοτε· ναι, δε νομίζω ότι θα ασχοληθώ με τη σειρά που ετοιμάζεται, δε νομίζω εξάλλου ότι θα διατηρήσει αυτά που λέει ο Τόλκιν με τους χαρακτήρες του, τους μονολόγους τους, τα διλήμματά τους κλπ.

Συνήθης κριτική που έχω δει να ασκείται στον Τόλκιν είναι ότι τα θέματά του είναι ξεσηκωμένα από αλλού, ότι δεν έχει αρκετή πρωτοτυπία. Εγώ δεν πολυκαταλαβαίνω πού ακριβώς είναι το πρόβλημα μ' αυτό. Μπορεί κάλλιστα να φτιάξει κανείς κάτι πολύ αξιόλογο δανειζόμενος υλικά από πολλές μεριές. Κανείς μας δε ζει στο κενό, όλοι έχουμε προσλαμβάνουσες και τις κουβαλάμε σε ό,τι κάνουμε. Είναι, άλλωστε, πηγή ικανοποίησης για τον αναγνώστη ακριβώς το να προσπαθήσει να εντοπίσει από πού αντλεί ο δημιουργός τα υλικά του.

Απ' ότι φαίνεται, ο διάλογος ανάμεσα στο διαρρήκτη και το δράκο στο Χόμπιτ είναι εμπνευσμένος και έντονα επηρεασμένος από αντίστοιχο διάλογο ανάμεσα στον Μπέογουλφ και το τρίτο τέρας στο ομώνυμο αγγλοσαξονικό έπος, το οποίο άλλωστε ο ίδιος ο Τόλκιν είχε μεταφράσει. Η γη της ευτυχίας στα δυτικά, πέρα από τη θάλασσα, όπου φεύγουν τα elves, είναι μάλλον προφανές ότι είναι δανεισμένη από μύθους διάφορων λαών για Νησιά των Μακάρων στον Ατλαντικό Ωκεανό, των Ελλήνων πρώτων, των εκχριστιανισμένων Ιρλανδών μη εξαιρουμένων. Το δίλημμα της Άρουεν και της Τινούβιελ εμένα με παραπέμπει, δι' ομοιοτήτων και διαφορών, στο δίλημμα του Οδυσσέα στην Ωγυγία της Καλυψούς. Η κακιά δύναμη στην Ανατολή που όσο πάει και μεγαλώνει, δεν είναι άραγε η Σοβιετική Ένωση;

Το πολύτιμο αντικείμενο, συχνά δακτυλίδι, συνήθως από χρυσό, που έπεσε ή ρίχτηκε στη θάλασσα και το βρήκε ένας ψαράς είναι κι αυτό πολύ συνηθισμένο μοτίβο. Απαντάται από το θρύλο του Αρνούλφου του Μετς που συνάντησα τις προάλλες όταν έψαχνα τους προγόνους του Καρλομάγνου έως τους στίχους του Θανάση Παπακωνσταντίνου!

Και το Γκόλουμ! Το Γκόλουμ εμένα μου θυμίζει κάτι από Σμερντιακώφ, ενώ οι εσωτερικοί του μονόλογοι... όποιος έχει στοιχειωδώς ενδοσκοπήσει ποτέ, στους μονολόγους του Γκόλουμ θα αναγνωρίσει τον εαυτό του, ή μάλλον ό,τι πιο θηριώδες κρύβει μέσα του.

Κι ο Σμερντιακώφ αυτό ακριβώς είναι. Αν ο ορθολογιστής Ιβάν είναι το λογικόν της ψυχής, ο φιλήδονος Ντμίτρι το επιθυμητικόν και ο αγαθός Αλιόσα το θυμικόν, ο ποταπός Σμερντιακώφ είναι σαν ένα τέταρτο "ψευδομόριο" της ψυχής, αντιπροσωπεύει ό,τι σκουπιδαριό βρίσκουμε αν κοιτάξουμε μέσα μας. Κι ο Ντοστογιέφσκυ είναι σαφής: ο Σμερντιακώφ είναι μπάσταρδος, το σκουπιδαριό μέσα μας δεν είναι γνήσιο κομμάτι της ψυχής.

Δε λέω ότι το ωραίο παραμύθι του Τόλκιν βρίσκεται σε λογοτεχνικό διάλογο με το αριστούργημα των αριστουργημάτων του μεγίστου των μεγάλων Ντοστογιέφσκυ. Αυτό θα ήταν παρατραβηγμένο και παραξεχειλωμένο - και παρότι θα μπορούσα να το επιχειρήσω, ε δε θέλω να το κάνω! Αλλά αν ρωτήσει κάποιος "τι είναι το Γκόλουμ;", φρονώ πως η σωστή απάντηση είναι ότι το Γκόλουμ δεν είναι. Δεν είναι καν Υποκείμενο, έχει απορροφηθεί τόσο πολύ από τη μανία του, που έχει ξεχάσει μέχρι και το όνομά του. Και αν έχει κάποια ελπίδα θεραπείας, το πρώτο βήμα αυτό είναι: να ξαναείναι. Να ξαναποκτήσει όνομα και βούληση και ουσία (ουσία εκ του ειμί, το ξεχνάμε!).

Τελικά τόσο ο παραμυθάς Τόλκιν όσο και ο σοφός Ντοστογιέφσκυ είναι απαισιόδοξοι: ούτε ο Σμερντιακώφ ούτε το Γκόλουμ βρίσκουν καμιά θεραπεία στις σελίδες των αντίστοιχων ιστοριών. Αλλά κατά μια ευρύτερη έννοια είναι και αισιόδοξοι: και οι δύο παίζουν το συμπτωματικό και ακούσιο αλλά απαραίτητο ρόλο τους στην τελική Κάθαρση, που μόνο αυτοί θα μπορούσαν να έχουν παίξει και χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχε Κάθαρση.

Ε, όλα αυτά και πολλά άλλα που ίσως ξαναθυμηθώ αν ξαναδιαβάσω τα σχετικά βιβλία, πάνε πολύ πιο πέρα απ' ότι αναμένω ότι υπάρχει περίπτωση να βρεθεί στη σειρά που έρχεται. Το πολύ πολύ να διατηρηθεί ο ωραίος καμβάς του Τόλκιν: εκτός από το "simple life" των χόμπιτ που έλεγα πιο πάνω, ίσως ο ορθολογισμός των elves, η αδυναμία των ανθρώπων, η απληστία των νάνων. Αλλά ο καμβάς δε φτάνει, θέλεις και ζωγράφο! Τέλος πάντων, αν κανείς το κοιτάξει, αν βλέπεται ευχάριστα και δεν το παρα-απαυτώσουνε με την κορεκτίλα, ας μου πει και μένα, μην με ξεχάσετε!

Αλλά πάντως, ναι, εκεί το Σεπτέμβριο, που ήμουν στις κακές μου και ξαναείδα την τριλογία, διαπίστωσα ότι οι άνθρωποι της Γκόντορ και της Ρόχαν είναι Ρωμιοί! Εξηγούμαι παρακάτω!

Κάπου εκεί στον κόσμο του Τόλκιν υπάρχει η πύλη της Μόρντορ, της χώρας των κακών. Ακριβώς απ' έξω είναι τα εδάφη του βασιλείου της Γκόντορ, ενός από τα βασίλεια των ανθρώπων. Η Οσγκίλιαθ είναι μια παλιά πόλη των ανθρώπων, παλιά πρωτεύουσα της Γκόντορ και την εποχή του κυρίως Lord of the Rings κάτι σαν πρώτη γραμμή άμυνας πάνω στο ποτάμι. Πίσω της η Μίνας Τίριθ, η τρέχουσα πρωτεύουσα.

Από τη Μίνας Τίριθ ξεκινάει ένα σύστημα από φρυκτωρίες που σκοπό έχει να σημάνει κίνδυνο κατά μήκος των εδαφών του βασιλείου και να καλέσει σε βοήθεια τους συμμάχους της Ρόχαν αν τίποτα επικίνδυνο αρχίσει να φαίνεται από την πλευρά των κακών.

Η μετάδοση του σήματος από σταθμό σε σταθμό έχει δώσει κάποιες από τις πιο όμορφες σκηνές της κινηματογραφικής μεταφοράς, αν και τούτος δω ο πωρωμένος λέει ότι στο σημείο αυτό η ταινία παρεκλίνει απ' το βιβλίο. Αλλά δε θα θυμώσω και πάρα πολύ!

Στον πραγματικό κόσμο δεν υπάρχει η πύλη της Μόρντορ, υπάρχουν όμως οι Πύλες της Κιλικίας! Πρόκειται για ένα στενό πέρασμα μέσα από την οροσειρά του Ταύρου στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία, που συνδέει την Καππαδοκία με την Κιλικία.

Συμβατικά μπορούμε να δεχτούμε ότι τα σύνορα μεταξύ του ρωμαϊκού και του αραβικού κόσμου τον 9ο αιώνα ήταν αυτά που δείχνει ο παραπάνω χάρτης, αν και ήταν ευμετάβλητα. Τα βάθη της Μικράς Ασίας ήταν διαρκές θέατρο πολέμου. Συναντά κανείς εκστρατείες των "βυζαντινών" που μπήκαν στην Κιλικία, κατέλαβαν την Ταρσό και έφτασαν και στην Αντιόχεια ακόμα. Και αντίστοιχα, οι λεηλατικές επιδρομές αραβικών στρατών στην Καππαδοκία διαρκείς, όπως και αντιστοίχως κατά θάλασσαν οι εκ Κιλικίας κουρσάρικες επιχειρήσεις.

Με σκοπό ακριβώς την έγκαιρη ειδοποίηση της κεντρικής διοίκησης σε περίπτωση που φαινόταν εχθρική δύναμη στις Πύλες, επινοήθηκε και στήθηκε το σύστημα των φρυκτωριών που δείχνει ο χάρτης, που διέτρεχε διαγωνίως τη Μικρά Ασία από τα νοτιοανατολικά προς βορειοδυτικά και έφτανε μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Λέγεται ότι μπορούσε μ' αυτό τον τρόπο να ειδοποιηθεί η βασιλεύουσα εντός μιας ώρας - και να πράξει τα δέοντα προς αναχαίτισιν, αν και όταν μπορούσε και ήθελε, κι αυτά είναι μεγάλα αν και όταν.

Ο σχεδιασμός και η επίβλεψη της κατασκευής του συστήματος - ο υπολογισμός των σημείων όπου έπρεπε να τοποθετηθούν οι φρυκτωρίες - αποδίδονται σε έναν από τους πολλούς Λέοντες της περιόδου, το Λέοντα το Μαθηματικό. Ένα ωραίο βιντεάκι γι' αυτόν έχουν φτιάξει τα παιδιά της Cognosco, το οποίο προτείνω παρακάτω:

Το μόνο που θα προσέθετα είναι ότι μεταξύ των εφευρέσεών του αναφέρεται και ένας μηχανισμός που έκανε το θρόνο του βασιλέα να υπερίπταται (!) και ο οποίος μάλιστα ήταν και ανθεκτικός. Μας λέει γι' αυτόν ο Λιουτπράνδος της Κρεμόνας εκατό χρόνια αργότερα, φαντάζομαι σ' αυτό εδώ που δεν έχω διαβάσει αλλά μάλλον να το κάνω κάποια στιγμή! Αυτά τα υπεριπτάμενα και τα αυτοκινούμενα αντικείμενα, πάντως, εμένα μου θυμίζουν τον Ήρωνα τον Αλεξανδρέα αλλά και τον Ανθέμιο, τον αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας. Για το δεύτερο, νομίζω, είναι που λέγεται πώς είχε φτιάξει ένα σύστημα για να προκαλεί κατά βούληση τεχνητούς σεισμούς στο σπίτι ενός αντιπαθητικού γείτονά του!

Πίσω στον κόσμο του Τόλκιν τώρα!

Ελλείψει βασιλέα και μέχρι να εμφανιστεί και να ανέλθει στο θρόνο ο διάδοχος του Ισίλντουρ, στη Γκόντορ ηγεμονεύουν οι Stewards, δηλαδή οι Οικονόμοι! Και όχι μόνο αυτό. Τον καιρό που διαδραματίζονται τα γεγονότα του έργου, ηγεμόνας είναι ο Ντένεθορ, που κάπου λέγεται "Steward of Gondor, from the House of Stewards". Steward from the House of Stewards, δηλαδή Οικονόμος εξ' Οικονόμων! Οι γιοί του Ντένεθορ, πάλι, είναι ο Μπόρομιρ και ο Φάραμιρ, οι οποίοι προφανώς λόγω του καταληκτικού -μιρ πρέπει να είναι σλάβοι! Επομένως ο όλος οίκος ήταν οικονόμοι σλαβικής εθνικής καταγωγής. Από πού να προέκυψαν άραγε;

Ξανά στον κανονικό κόσμο και στο ναύαρχο Νικήτα Ωορύφα που το καλοκαίρι ήθελα να τον κάνω και ούζο. Είμαστε πριν το 867, επί βασιλείας Μιχαήλ Γ' και ο Νικήτας είναι ήδη ναύαρχος και καταξιωμένος θαλασσομάχος. Είμαστε, δηλαδή, πριν τα πολεμικά γεγονότα της δεκαετίας 870 - 880, που εδραίωσαν αφ' ενός μεν την αραβική κυριαρχία στη Σικελία, αφ' ετέρου δε τη ρωμαϊκή κυριαρχία στην ηπειρωτική Κάτω Ιταλία. Εδώ που είμαστε τώρα ναι μεν οι Συρακούσες είναι ακόμα υπό τους Ρωμαίους, αλλά στην Απουλία και στην Καλαβρία οι Άραβες πατάνε γερά. Το Μπάρι είναι εμιράτο!

Και φαίνεται ότι όχι απλώς πατάνε γερά, αλλά αισθάνονται αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να ονειρευτούν και περαιτέρω εξάπλωση. Οι στόλοι τους κάνουν την εμφάνισή τους στην Αδριατική, με σκοπούς ίσως όχι μόνο λεηλατικούς αλλά και κατακτητικούς. Ένας απ' αυτούς πολιορκεί την πρωτεύουσα πόλη της Δαλματίας, το Ραούσιον, τη μετέπειτα Ραγκούζα, το σημερινό Ντουμπρόβνικ. Σημειωτέον ότι η δαλματική ακτή ήταν, ακόμα, έδαφος ρωμαϊκό, με κατοίκους φαντάζομαι λατινόφωνους, αφού και η ίδια η μετέπειτα Δημοκρατία της Ραγκούζας επισήμως λατινόφωνη ήταν, παρότι η ενδοχώρα ήταν σαφώς σλαβική.

Ο Ωορύφας, λοιπόν, αποστέλεται στην Αδριατική με ισχυρό στόλο, η παρουσία του οποίου και μόνο αυτή είναι αρκετή για να εγκαταλείψουν οι άραβες την από θαλάσσης πολιορκία και η πόλη να σωθεί. Φαίνεται, άλλωστε, ότι ήδη η πολιορκία κρατούσε πολύ χωρίς σημάδια προόδου.

Μετά τι γίνεται; Γίνεται ότι οι σλαβικοί πληθυσμοί της Παννονίας και του εσωτερικού της Δαλματίας αποφασίζουν να δηλώσουν υποτέλεια στην Κωνσταντινούπολη, ή μάλλον να επαναφέρουν τα εδάφη τους στην επικυριαρχία της Κωνσταντινουπόλεως. Ίσως το έκαναν από θαυμασμό προς την επίδειξη δύναμης του Ωορύφα και από ανάγκη να τους προστατεύσει η ισχύς της Βασιλείας αν θελήσουν να επιστρέψουν οι άραβες, ή ίσως από φόβο μήπως η εν λόγω ισχύς στραφεί εναντίον τους. Ή ίσως και από τα δύο. Όπως και νά 'χει, ο βασιλέας τους δέχεται, και επίσης δεν τους αποστέλλει στρατηγούς ή εξάρχους να τους διοικήσουν, αλλά αποφασίζει να τους απονείμει αυτονομία και αυτοδιοίκηση. Αναγνωρίζει τους τοπικούς τους αιρετούς άρχοντες ως κυρίαρχους των εν λόγω εδαφών μεν, υποτελείς του δε. Στέλνει, επίσης, ιερείς και ιεραποστόλους για να τονώσει το χριστιανικό στοιχείο στην περιοχή, καθώς φαίνεται ότι αρκετοί από τους εν λόγω πληθυσμούς είχαν απαρνηθεί το Βάπτισμα και είχαν επιστρέψει στις προγενέστερες λατρείες τους.

Ο Πορφυρογέννητος στο Βίο Βασιλείου μας λέει ότι όλα αυτά έγιναν επί Βασιλείου Α' και, αντίθετα, ότι επί Μιχαήλ Γ' ήταν που οι Παννόνιοι και οι Δαλματοί σλάβοι αποτίναξαν κατ' αρχήν τη ρωμαϊκή επικυριαρχία και τη χριστιανική πίστη, αλλά οι ιστορικοί που μελετούν και άλλες πηγές βλέπω ότι διαφωνούν. Ο Πορφυρογέννητος, όμως, ονοματίζει αυτούς τους λαούς: ήταν οι Κρωβάτοι, οι Σέρβλοι, οι Ζαχλουμοί, οι Τερβουνιώτες, οι Καναλίτες, οι Διοκλητιανοί και οι Ρεντανοί!

Λοιπόν εγώ λέω ότι τους ηγεμόνες αυτών των ανθρώπων που του δήλωσαν υποτέλεια, ο Μιχαήλ θα τους απένειμε και από κανέναν τιμητικό τίτλο, θα ήταν πια αρχοντικές οικογένειες στον τόπο τους. Όχι απλώς θα ασκούσαν εξουσία, αλλά θα ήταν και τίποτα πατρίκιοι, κουβικουλάριοι, δεν ξέρω τι άλλο. Οικονόμοι, ίσως. Απ' αυτούς θα είναι η γενιά του Μπόρομιρ και του Φάραμιρ. Σοβαρά δηλαδή. Όποιος έχει να προτείνει καλύτερη εξήγηση, να την ακούσω.

Της παραλίας

Πότε ήταν; Πριν καμιά δεκαπενταριά μέρες θά 'ταν. Είχε μόλις δύσει ο ήλιος, έπαιρνε να σκοτεινιάζει κι εγώ είχα μόλις βγει από τη θάλασσα, από το απογευματινό - βραδυνό μου κολύμπι. Νύχτωνε σιγά - σιγά και στην παραλία δεν υπήρχε ψυχή, πεντακόσια μέτρα αμμουδιά, τόσα θά 'ναι, όλα δικά μου.

Ήμουν σε κακή διάθεση. Χωρίς ιδιαίτερο λόγο, ή χωρίς λόγο που να έχω όρεξη να αποκρυσταλλώσω μέσα μου και να μιλήσω κιόλας γι' αυτόν, πολλώ μάλλον να γράψω. Μου συμβαίνει καμιά φορά αυτό το πράμα. Κοιτούσα την παραλία από τη μια άκρη στην άλλη και σκεφτόμουν ότι ευτυχώς που δεν είναι εδώ κανείς, γιατί τώρα χρειάζομαι χώρο. Αν με πλησίαζε κανένας - όποιος κι αν ήταν, καλός φίλος, αγαπημένος συγγενής, η ωραιότερη γυναίκα του κόσμου - και με ρωτούσε τι έχω τάχα και βολοδέρνω έτσι πάνω κάτω με βρεγμένο μαγιό, το πιθανότερο είναι να απαντούσα ότι ήμουν καλά, αλλά μετά ήρθες εσύ!

Την κακή διάθεση τη λες και στενοχώρια, και η στενοχώρια είναι ο λαϊκός τρόπος να πεις τη στενοχωρία. Το αντίθετο της στενοχωρίας είναι η ευρυχωρία· γι' αυτό κι εγώ, όταν είμαι σε κακή διάθεση, ενστικτωδώς προσπαθώ να βρεθώ σε μέρος με άπλα. Να διευρύνω τα έξω μου, ώστε να ακολουθήσουν και τα μέσα μου.

Δεν κατάλαβα ποτέ τη φράση ο/η τάδε στενοχωριέται επειδή είναι μόνος του/της. Αν βρίσκεσαι ή επικοινωνείς με άλλους ανθρώπους, ανάλογα ποιοι είναι, ποιος είσαι, τι προηγούμενα υπάρχουν, πώς είναι οι χαρακτήρες, πώς είναι η διάθεσή σου και η διάθεσή τους, μπορεί να νοιώθεις περιορισμένος: τι θα πεις μην ενοχλήσεις, πώς θα σταθείς μην αντιδράσει ο άλλος, αν θα ξύσεις τη μύτη σου και τέτοια. Και όταν φύγουν ή κλείσει το τηλέφωνο και μείνεις μόνος σου - ουφ, έφυγε, πάει κι αυτό, ησύχασα, να πεις. Από κάποιο βαθμό έντασης και μετά, το λες και στένεμα της ψυχής σου αυτό - στενοχώρια δηλαδή. Ο τάδε με στενοχωρεί, και μόνο η παρουσία του με στενοχωρεί, τα λέμε αυτά! Δε λέω ότι γίνεται με όλους· λέω ότι υπάρχει φυσική διαδικασία δια της οποίας αντιλαμβάνομαι ότι μπορεί κανείς να βιώνει κακή διάθεση λόγω συναναστροφής με συγκεκριμένους άλλους.

Μόνος του, όμως; Όταν είμαστε μόνοι μας λέμε ό,τι θέλουμε χωρίς να πειράζεται κανείς - έστω και στον εαυτό μας, με όρους εσωτερικού μονολόγου, ή μήπως είναι και διάλογος τελικά;! Όπως θέλουμε στεκόμαστε, ό,τι θέλουμε ξύνουμε! Να νιώθουμε "κλείσιμο" στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού μας, να μας στενεύει το σπίτι μας, αυτό το καταλαβαίνω. Γι' αυτό πάμε μια βόλτα, κατά προτίμηση κάπου με άπλα, με θέα και χωρίς πολύ πολύ κόσμο. Στην κορυφή ενός λόφου, να ανοίγεται η γη μπροστά στα μάτια μας. Στην παραλία, να ανοίγεται μπροστά μας η θάλασσα. Κι ας είναι απέναντι το Τσιρίγο· για δέκα μοίρες στα νότια είναι ανοιχτό το γαλάζιο και στο κάτω κάτω ένα νησί είναι και όχι πολύ μεγάλο, από πίσω του ξέρουμε ότι έχει πάλι θάλασσα.

Αν λοιπόν μπορούμε απλά με μία βόλτα να άρουμε τυχόν φυσικούς περιορισμούς που μας στενεύουν και αν είμαστε μόνοι - ώστε δεν υπάρχουν ούτε ζωντανοί περιοριστικοί παράγοντες - τότε πώς γίνεται να στενοχωριόμαστε; Μια φωνούλα μέσα μου μού λέει ότι μας στενεύει ο ίδιος μας ο εαυτός, αλλά δε θα την αφήσω να μιλήσει και πολύ δυνατά, γιατί μου ακούγεται χοντρό αυτό που μου λέει να το πετάξω έτσι στον αέρα κι όποιον πάρει ο χάρος. Στο κάτω κάτω της γραφής, υπάρχουν άνθρωποι και άνθρωποι, ψυχές και ψυχές και ψυχούλες και ψυχάρες.

Υπάρχει τίποτα αντικειμενικό; Πώς, αμέ, υπάρχουν τόσα αντικείμενα! Οι άνθρωποι, όμως, δεν είναι αντικείμενα, γι' αυτό άλλωστε και δεν κάθονται στα τραπέζια (ο Μπρίλης ήτανε πολύ πιο μπροστά απ' ότι νομίζουμε!). Οι άνθρωποι είναι υποκείμενα, που από τη στιγμή της γεννήσεώς τους προσλαμβάνουν, επεξεργάζονται, χτίζονται, δυναμώνουν, αδυνατίζουν, καταρρέουν, ενίοτε και εκλείπουν. Και άλλα πολλά κάνουν. Όλα υποκειμενικά τα κάνουν, και έτσι πρέπει να κάνουν, και μόνο έτσι μπορούν να κάνουν.

Δεν υπάρχει λοιπόν αντικειμενική αλήθεια;

Σαν ασυναρτησία μου φαίνεται ο όρος! Α-ληθές είναι κάτι που συνέβη ή συμβαίνει, γίνεται αντιληπτό και δεν έχει περιέλθει στη λήθη! "Αντικειμενικά αληθές", τι θα ήταν; Κάτι που δεν έχουν ξεχάσει τα αντικείμενα;!

Ένα λεπτό! Ο Ήλιος βγαίνει κάθε πρωί από την ανατολή, αυτό δεν είναι "αντικειμενικά αληθές";

Αυτό το ξέρουμε, επειδή υποπίπτει στην αντίληψή μας. Το Υποκείμενο Εγώ - αν ποτέ ξυπνήσει αρκετά νωρίς! - θα δει τον Ήλιο να βγαίνει από την ανατολή. Το γεγονός ότι το Υποκείμενο Εσύ θα αντιληφθεί επίσης το ίδιο δεν καθιστά την παρατήρηση αντικειμενική· θα αυξήσει και των δύο μας την εμπιστοσύνη στην ορθότητα της παρατήρησής μας, καθότι τέσσερα μάτια είναι περισσότερα από δύο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι στην όλη διαδικασία εμπλέκεται κάποιο αντικείμενο! Εξ' άλλου, και τα δύο Υποκείμενα απέχουν απ' αυτό που μαθαίνουμε στο Δημοτικό Σχολείο: ο Ήλιος ούτε μπαίνει, ούτε βγαίνει. Η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και δίνει την εντύπωση στους παρεπιδημούντας ότι ο Ήλιος ανατέλει και δύει.

Ένα λεπτό! Η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της, αυτό δεν είναι "αντικειμενικά αληθές";

Αυτό το γνωρίζουμε χωρίς να έχουμε, οι συντριπτικά περισσότεροι από εμάς, κανενός είδους προσωπική εμπειρία επ' αυτού. Το γνωρίζουμε επειδή σε βάθος χρόνου το διαπίστωσαν και το μελέτησαν πολλοί ευφυείς και εξειδικευμένοι, τους οποίους έχουμε κάθε λόγο να εμπιστευόμαστε και κανένα λόγο να αμφισβητούμε. Το Υποκείμενο Εγώ και το Υποκείμενο Εσύ έχουμε κάθε λόγο να συμφωνήσουμε ότι μπορούμε να τους εμπιστευτούμε!

Αν, άλλωστε, το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι μάλλον απλοϊκό και η γνώση επ' αυτού ώριμη και δοκιμασμένη, υπάρχουν εντούτοις πάμπολα φυσικά φαινόμενα και φυσικοί νόμοι επί των οποίων δεν ισχύουν αυτά. Γι' αυτό άλλωστε και υπάρχει εν ενεργεία επιστημονική έρευνα!

Ακούς κηρύγματα παπάδων, ακούς θεολόγους, ακούς διάφορους άσχετους να σου λένε για το μεγαλείο του Θεού που έφτιαξε τους φυσικούς νόμους. Παιδιά, έλεος, δεν έφτιαξε ο Θεός τους φυσικούς νόμους!

Τι έφτιαξε ο Θεός; Την πραγματικότητα έφτιαξε ο Θεός!

Οι φυσικοί νόμοι τι είναι; Είναι ανθρώπινες συλλήψεις, είναι η απόπειρά μας να κωδικοποιήσουμε την εμπειρία που αποκομίζουμε ζώντας και δρώντας μέσα στην πραγματικότητα που έφτιαξε ο Θεός. Επειδή, δε, τόσο η αντίληψή μας, όσο και η αφαιρετική διαδικασία της κωδικοποίησης έχουν τις ατέλειες και τα όριά τους, και επιπλέον υπόκεινται - ευτυχώς! - και στον υποκειμενισμό μας, γι' αυτό και οι φυσικοί νόμοι είναι διαρκώς υπό εξέταση και διόρθωση.

Αν οι φυσικές αισθήσεις μας - η όραση, η ακοή - είναι κοινή εμπειρία ότι έχουν τα όριά τους, δε συμβαίνει ακριβώς το ίδιο με τη λογική μας. Δεν είναι ανήκουστη η άποψη ότι η λογική μας δε γνωρίζει όρια. Έχουν υπάρξει και σχετικές φιλοσοφικές σχολές, αν δεν κάνω λάθος. Φιλοσοφικές σχολές με αντιλήψεις που το Υποκείμενο Εγώ ψιλιάζεται ότι οδηγούν προς θεωρητική θεμελίωση ολοκληρωτικού τύπου δυστοπιών, if I may add. Εν πάση περιπτώσει, κι ένας καθόλου ολοκληρωτιστής φυσικός επιστήμονας του 1850 - της ορμητικής, προμηθεϊκής φάσης της νεωτερικότητας, με τα κολοσσιαία επιτεύγματα των μετέπειτα δεκαετιών - θα το θεωρούσε μάλλον σκάνδαλο να του πει κανείς ότι η λογική του είναι πεπερασμένη.

Κι όμως, το πρώτο πράγμα που θα μας πει η ίδια η λογική μας μόλις κατέβουμε από το καλάμι που έχουμε καβαλήσει, είναι ακριβώς αυτό: ότι έχει όρια. Φαντάζομαι ότι δε χρειάζεται να πω πολλά προς επίρρωσιν αυτού. Η λογική μας δε μπορεί να συλλάβει αυτή τούτη την έννοια του απείρου. Είναι, άραγε, λογικό να ισχυριστούμε ότι η λογική μας κατέχει μια ιδιότητα που η ίδια δεν μπορεί να κατανοήσει;! Είμαι βέβαιος ότι δεν είμαι ο πρώτος που κάνει αυτή τη σκέψη, είναι εξαιρετικά απλή.

Εξάλλου, δε συμφέρει καν να έχει άπειρες δυνατότητες η λογική μας! Εάν είχε, τότε θα ήμασταν υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε ότι κάποια μέρα οι φυσικοί νόμοι θα πιάσουν την πραγματικότητα, θα την περιγράψουν επ' ακριβώς, θα κατανοήσουμε όλους τους τρόπους βάσει των οποίων λειτουργεί ο κόσμος, χωρίς σφάλματα και αποκλίσεις - και εκείνη ακριβώς τη μέρα η επιστημονική έρευνα θα έμενε χωρίς αντικείμενο και οι επιστήμονες χωρίς δουλειά και εισόδημα! Εάν, λοιπόν, ήμουν εγώ εν ενεργεία επιστήμονας, ακόμα και αν ψιλιαζόμουν ότι η λογική μου δεν γνωρίζει όρια, θα προσπαθούσα όσο μπορούσα να το κρύψω ή να επιχειρηματολογήσω επί του αντιθέτου!

Κατάλαβα! Δηλαδή δεν υπάρχει μία αλήθεια, υπάρχουν πολλές αλήθειες. Η αλήθεια μου, η αλήθεια σου, η αλήθεια του γείτονα κλπ. Η αλήθεια κάθε ενός από τα πάμπολα υποκείμενα, ναι;

Νομίζω ότι η λέξη αλήθεια εν προκειμένω δε μας βοηθάει. Μου αρέσει, τη χρησιμοποιώ, να την χρησιμοποιούμε, αλλά για τους σκοπούς της παρούσας συζήτησης αποπροσανατολίζει. Υπάρχει μία πραγματικότητα, δεν υπάρχουν πολλές. Υπάρχει όμως και η αντίληψή μου, υπάρχουν οι αισθήσεις μου, η λογική μου, το Όλον Υποκείμενο Εγώ, που, όπως κι αν το δεις, το όριά του είναι όντως εξαιρετικά περιορισμένα· ως εκ τούτου, εξαιρετικά περιορισμένη είναι και η εμπειρία της πραγματικότητας που γεύομαι. Το ίδιο ισχύει για το Όλον Υποκείμενο Εσύ, το Όλον Υποκείμενο Γείτονας κλπ.

Καλά! Το ίδιο πράγμα λέμε με άλλα λόγια. Όλα αυτά είναι κουβέντα περί όνου σκιάς.

Να σου πω!

Πρώτα απ' όλα, δε θα ζητήσω και συγγνώμη από κανέναν για το τι μουρμουράω στον εαυτό μου όταν βολτάρω στην παραλία με βρεγμένο μαγιό! Και περί όνου σκιάς θα μουρμουρίσω, και περί ψύλλου πηδήματος θα μουρμουρίσω, και περί κομμωτικής κουραμπιέδων θα μουρμουρίσω if I so wish.

Μου φαίνεται όμως, επίσης, ότι αυτά τα πράγματα έχουν και κάπως περισσότερη σημασία απ' ότι νομίζουμε.

Όταν ο άλλος ξεκινάει μια συζήτηση λέγοντας ότι αντικειμενικά, αυτό - τι εννοεί στην πραγματικότητα; Στην πραγματικότητα αυτό που κάνει είναι ότι δίνει μια περίπου μεταφυσική αυταξία σε αυτό - και στον εαυτό του, βεβαίως βεβαίως, που όχι μόνο το είπε, αλλά είναι και αντικειμενικός! Ήθελε να πει ότι 100, το αυτό είναι στο 99, άρα έκανε ολόκληρο βήμα· χρησιμοποίησε και τη λέξη αντικειμενικά - ε μην τολμήσεις και να μην αποδεχτείς ότι έχει δίκιο! Θα είσαι μεροληπτικός, άκριτος και δεν ξέρω τι άλλο. Αυτομάτως τοποθετεί τον εαυτό του σε μια θέση υπεράνω όλων - μόνο και μόνο επειδή κότσαρε μια λέξη, που στην ουσία της είναι και ανόητη. Τι λε ρε φίλε;

Κι έπειτα, όταν πάμε να συζητήσουμε οχυρωμένοι ο καθένας πίσω από τα τείχη της δικής του αλήθειας, δεν ξέρω αν κάνουμε τίποτα ρε παιδιά! Συνήθως αν πεις ότι έχω την αλήθεια μου, ν' ακούσω τη δικιά σου, δεν είσαι καθόλου ανοιχτός να προσπαθήσεις να καταλάβεις τι πάει να σου πει ο άλλος. Συνήθως τελικά δεν θα το ακούσεις καν· αν η συζήτηση είναι προφορική, θα διακόψεις στη δεύτερη πρόταση, θα θυμηθείς ό,τι θυμάσαι και χαίρεσαι και θα πεις τα δικά σου· αν η επικοινωνία είναι γραπτή, δε θα μπορέσεις μεν να διακόψεις, αλλά και πάλι ό,τι θυμάσαι χαίρεσαι στη δεύτερη πρόταση, θα χάσεις τελείως την ουσία, θα διαβάσεις τα υπόλοιπα χωρίς να καταλάβεις τίποτα (εκτός απ' αυτά που θυμάσαι και χαίρεσαι) και θα πεις τα δικά σου. Θα κάνουμε δηλαδή δύο παράλληλους μονολόγους, κι αυτό στην καλύτερη των περιπτώσεων.

Σκέφτομαι ότι αν μπορέσουμε να ξεφύγουμε από όλες αυτές τις λούμπες, την αντικειμενική αλήθεια, την αλήθεια μου, την αλήθεια σου, αν συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει η πραγματικότητα και υπάρχει και η πολύ περιορισμένη δυνατότητά μας να τη συλλάβουμε, ίσως μάθουμε να ακούμε και λίγο τι θέλει να πει ο άλλος. Να ακούμε, όχι να πιστεύουμε κατ' ανάγκην, δεν είπα τίποτα τέτοιο.

Συνωνύμως: αν κατέβουμε από το καλάμι. Αν και άμποτε!

Δεν ξέρω αν όντως η πορνεία είναι το αρχαιότερο επάγγελμα όπως λέγεται συχνά, είμαι όμως βέβαιος ότι η ιππασία επί καλάμου είναι το αρχαιότερο χόμπι· αναπτύχθηκε, δε, παράλληλα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις κλιματολογικές συνθήκες. Διεξάγεται συνήθως οριζοντίως, αλλά υπάρχει μαρτυρία και περί καθέτως...

Και κάπως έτσι είχε νυχτώσει κι εγώ δεν ήθελα να συνεχίσω να ανεβοκατεβαίνω την προσωπική μου, εκείνο το βράδυ, παραλία. Αλλά επειδή η διάθεσή μου ήταν ακόμα λίγο κακή, ανέβηκα στο σπίτι, ξέπλυνα τα αλάτια και ένιωσα την επιθυμία να κάνω ό,τι κάνω όταν έχω κακή διάθεση και είμαι εκ των πραγμάτων αναγκασμένος να μείνω μέσα... to be continued.

Random uselsss information #3

Όταν βρεις μισή ώρα, ρίξε μια ματιά στο πείραμα "βέλος εναντίον πανοπλίας" που κάνουν κάτι μερακλήδες τύποι παρακάτω:

Πρώτα απ' όλα, για να δικαιολογήσω αμέσως αμέσως τον τίτλο της ανάρτησης, η υφασμάτινη επένδυση για την οποία μιλάνε από το 24:17 και πέρα και που τη χρησιμοποιούν στο δεύτερο πείραμα, στα ελληνικά λέγεται επιλώρικον, εκ του λατινικού lorica. Προφανώς η ποιότητα ζωής σου ανέβηκε αισθητά τώρα που το έμαθες αυτό και οφείλεις ευγνωμοσύνη στην αφεντομουτσουνάρα μου.

Στο βίντεο αναφέρεται ένα πολεμικό γεγονός και ένα ναυαγισμένο πλοίο: πρόκειται για τη Μάχη του Αζινκούρ και για το Μαίρη Ρόουζ. Και τα δύο πασίγνωστα, τα άρθρα στη wikipedia είναι υπερπλήρη.

Το Μαίρη Ρόουζ ήταν μια αγγλική καρράκα του 16ου αιώνα, δηλαδή ένα μάλλον βραδυκίνητο και δύσκολο να στρίψει, να μανουβράρει σε κλειστή θάλασσα ή να κινηθεί κόντρα στον άνεμο πλωτό κάστρο, με πυργίσκους μπρος - πίσω απ' όπου μάχονταν τοξότες ή και αρκεβουζιοφόροι. Βυθίστηκε λίγο έξω από το Πόρτσμουθ, όπου πλέον εκτίθεται το ανελκυσθέν κουφάρι του, μαζί με αντικείμενα που βρέθηκαν στον τόπο του ναυαγίου. Είχα βρεθεί από εκεί, θά 'ταν το 2002 ή το 2003, θυμάμαι το ίδιο το πλοίο, αλλά δεν έχω συγκρατήσει εικόνες από το μουσείο με τα αντικείμενα.

Το παραπάνω βίντεο λέει ότι τα μακρυά τόξα που βρέθηκαν στο ναυάγιο του Μαίρη Ρόουζ είναι τα μόνα αγγλικά μακρυά τόξα που μας έχουν σωθεί ολόκληρα, κάτι το οποίο είναι μάλλον εντυπωσιακό. Θυμάμαι ένα άλλο μουσείο, αυτή τη φορά στη Φλωρεντία γύρω στο 2010, όπου εξετίθετο ολόκληρος ο μεσαιωνικός οπλισμός που είχε συγκεντρώσει η πόλη για την άμυνά της. Δεν είχε χρησιμοποιηθεί ποτέ, γιατί όποτε ήταν να έρθουν εχθροί, οι Φλωρεντίνοι προτιμούσαν να ανοίξουν τις πύλες και να παραδώσουν την πόλη! Έβλεπες λοιπόν γυαλιστερές πανοπλίες, σπάθες, αλαβάρδες, βαλιστρίδες, όλα άθικτα. Στην Αγγλία, πάλι, του Ύστερου Μεσαίωνα έχει γραφεί ότι η εξάσκηση στην τοξοβολία ήταν νομικώς υποχρεωτική για κάθε κάτοικο. Φαντάζομαι λοιπόν θα υπήρχε τεράστιος αριθμός τόξων και θα περίμενε κανείς ότι κάποια θα είχαν περάσει από γενιά σε γενιά ως κειμήλια. Περίεργο, λοιπόν, θέλω να καταλήξω, που μόνο χάρις στο συγκεκριμένο ναυάγιο μπορούμε να αγγίξουμε τα πρωτότυπα όπλα της εποχής, αλλά ας είναι.

Τη Μάχη του Αζινκούρ, πάλι, εγώ την είχα πρωτομάθει σε ηλικία δέκα ετών ή λιγότερο, από αυτό εδώ! Αλλά ούτως ή άλλως, όποιος πάει να κοιτάξει λίγο την ιστορία του Ύστερου Μεσαίωνα, σίγουρα θα πέσει στον Εκατονταετή Πόλεμο, και όποιος πέσει στον Εκατονταετή Πόλεμο σίγουρα θα πέσει κατ' αρχήν στην Ιωάννα της Λωραίνης, και μετά αμέσως, αν ψάξει ελάχιστα παραπάνω, στην Πολιορκία της Ορλεάνης και μετά στις προγενέστερες νίκες των Άγγλων, στο Αζινκούρ και αλλού.

Αφήνω το συνειρμό να παραπλεύσει σε νερά που είχε παραπλεύσει και σε άλλη φετινή ανάρτηση. Μεταξύ άλλων, και ο Εκατονταετής Πόλεμος, όπως και το Δυτικό Σχίσμα, αναδεικνύουν άτοπη την άποψη που κυκλοφορεί πολύ στον τόπο μας, ότι αν το 14ο - 15ο αιώνα είχαμε δεχτεί μια ένωση με τη δυτική εκκλησία θα είχε κηρυθχεί σταυροφορία που θα μας είχε σώσει από τους Τούρκους.

Ερώτημα: με ποιον από τους δύο (ή για κάποιο διάστημα και τρεις) Πάπες να είχαμε δεχτεί ένωση; Ποιος θα είχε κηρύξει τη Σταυροφορία;

Αλλά εντάξει, αυτά πριν το 1420. Από εκεί και μετά, ένας ήταν ο Πάπας, ας πούμε ότι από εκεί και πέρα το παραπάνω ερώτημα χάνει τη σημασία του.

Δεύτερο ερώτημα: ποιοί ηγεμόνες θα είχαν ανταποκριθεί σε ένα κάλεσμα για Σταυροφορία;

Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι σφαζόντουσαν μεταξύ τους στον Εκατονταετή Πόλεμο, οι Καστιλιάνοι, οι Πορτογάλοι και οι Αραγωνέζοι είχαν τα τελευταία απομεινάρια της ισλαμικής παρουσίας στη δική τους χερσόνησο και προσπαθούσαν να μεταφέρουν τη "Reconquista" απέναντι.

Οι Ιταλοί; Εδώ γελάμε. Οι ιταλικές πόλεις σφάζονταν διαρκώς μεταξύ τους, και ούτως ή άλλως δεν είχαν στρατό αλλά στηρίζονταν σε κοντοτιέρους, που ήταν μισοί στρατιώτες και μισοί θεατρίνοι! Χώρια που η Βενετία είχε εμπορικά συμφέροντα με τους αγαρηνούς.

Οι Γερμανοί; Οι Γερμανοί μάλλον τρωγόντουσαν κι αυτοί μεταξύ τους, και ενδεικτικό της αδυναμίας ή απροθυμίας τους είναι ότι δε βοήθησαν ούτε τα ξαδέλφια τους, τους Τεύτονες Ιππότες στη Μάχη του Γκρούνβαλντ.

Μένουν οι Ούγγροι, οι Πολωνοί, οι Βοημοί και οι Λιθουανοί. Και το σόι του Δράκουλα.

Έχουμε μια κακιά συνήθεια, να αντιμετωπίζουμε τη "Μεσαιωνική Δύση" σαν μια μονολιθική οντότητα, που ο Πάπας θα πατήσει ένα κουμπί, και αυτή θα αφήσει ό,τι κι αν κάνει και θα κινητοποιήσει όλες τις δυνάμεις της προς την κατεύθυνση που θέλει ο Πάπας. Λίγο αν ξύσουμε την επιφάνεια, θα διαπιστώσουμε ότι τα πράγματα δεν είχαν καθόλου έτσι. Θα βρούμε αντιπάπες, θα βρούμε καθαριστές, βαλντένσιους και χουσίτες. Θα βρούμε τα συμφέροντα του Αυτοκράτορα ενάντια στα συμφέροντα του Πάπα, θα βρούμε γιβελίνους και γουέλφους. Θα βρούμε, και τι δε θα βρούμε.

Και βέβαια, το επιστέγασμα είναι αυτό που έγραψα ήδη και νωρίτερα φέτος: παρ' όλες αυτές τις διαιρέσεις, έγιναν και δύο τελευταίες Σταυροφορίες. Σε μια μακρά ανακωχή του Εκατονταετούς Πολέμου, οι Γάλλοι και οι Βουργούνδιοι ήρθαν στα Βαλκάνια και έφαγαν τα μούτρα τους στη Νικόπολη το 1396, ενώ υπό ουγγρική ηγεμονία οι ανατολικοευρωπαίοι Σταυροφόροι ξαναέφαγαν τα μούτρα τους στη Βάρνα το 1444.

Στη Μάχη της Νικοπόλεως, οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν μια πολεμική καινοτομία. Έμπηξαν στη γη μπροστά από τους τοξότες τους σειρές από μυτερούς πασσάλους, σαν μέτρο προστασίας από το εχθρικό ιππικό.

Το μέτρο είχε επιτυχία, και το ξεσήκωσαν και οι Άγγλοι και το χρησιμοποίησαν στο Αζινκούρ, όπου τα πράγματα ήταν ακόμα καλύτερα γι' αυτούς, γιατί το πεδίο της μάχης ήταν στενό και οι τοξότες - που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του αγγλικού στρατού - είχαν τα πλάγιά τους προστατευμένα από πυκνά δάση. Οι Γάλλοι, ιππείς και πεζοί, έπρεπε, δε, να κουραστούν προελαύνοντας μέσα από βαλτώδες έδαφος πριν φτάσουν να προσπαθήσουν να ξεπεράσουν τους πασσάλους και, επιτέλους, να χτυπήσουν τους ίδιους τους Άγγλους. Φαίνεται πως άλογα σκοτώθηκαν, πολεμιστές κουτουλούσαν ο ένας πάνω στον άλλο, όλα αυτά μέσα σε πανοπλίες που μπορεί να προστάτευαν από βέλη, εμπόδιζαν όμως τις κινήσεις. Η μορφολογία του εδάφους και το στενό μέτωπο έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην έκβαση της μάχης. Υπό το φως και του πειράματος στο βίντεο στην αρχή της ανάρτησης, τώρα ξέρω ότι η επιτυχία των Άγγλων δεν οφειλόταν αποκλειστικά στο μακρύ τόξο, όπως μου έλεγε αυτό στην ηλικία των δέκα ετών ή λιγότερο!

Όταν βρεις άλλη μισή ώρα, δες και έναν άλλο μερακλή, προς επίρρωσιν και συμπλήρωσιν των ανωτέρω.

Η Μακεδονική Δυναστεία

Καθόλου πρωτότυπος ο τίτλος της ανάρτησης, δεν προδιαθέτει τον αναγνώστη ότι θα μάθει καινούρια πράγματα - αλλά, να, σκέφτομαι ότι αν η ιστορία της Δανιηλίδος ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, η εν λόγω δυναστεία θα μπορούσε κάλλιστα να ονομάζεται Πελοποννησιακή!

Γιατί ονομάστηκε Μακεδονική; Διότι η οικογένεια από την οποία προέρχονταν οι περισσότεροι από τους βασιλείς της δυναστείας ήταν από την Αδριανούπολη, που ήταν στη Μακεδονία, που ήταν στη Θράκη - με βάση τη γεωγραφία της εποχής. Εκεί ήταν και η ακίνητη περιουσία της οικογένειας. Αν, όμως, η Δανιηλίς χάρισε ήδη στο Βασίλειο Α' "ου μικρόν της Πελοποννήσου μέρος" και στο Λέοντα ΣΤ' και τα υπόλοιπα κτήματά της, τότε δεν ξέρω μήπως οι Μακεδόνες βασιλείς βρέθηκαν από πολύ νωρίς με περισσότερη προσωπική περιουσία στην Πελοπόννησο απ' ότι είχαν στη γενέτηρά τους! Δε θά 'ταν, λοιπόν, άτοπο να ονομάσει κανείς τη δυναστεία Πελοποννησιακή, έτσι δεν είναι;!

Αφήνω τις εξυπνάδες στην άκρη, βάζω λίγη ατμοσφαιρική μουσική των 90s και προχωράω.

Έχουν γίνει αρκετές συζητήσεις σχετικά με την εθνοτική καταγωγή του Βασιλείου και κατ' επέκταση όλης της δυναστείας. Και όχι, δεν πρόκειται ν' ασχοληθώ με κουβέντες του τύπου "Μακεδόνες = Σλάβοι", άρα η δυναστεία είναι σλαβικής καταγωγής. Είπα ότι αφήνω στην άκρη τις εξυπνάδες, όχι ότι πιάνω τις χαζομάρες. Όσοι με κάποια σοβαρότητα δίνουν βάση σε πιθανή σλαβική καταγωγή δεν στηρίζονται σε τέτοια, αλλά σε αξιομνημόνευτες αναφορές αράβων και περσών ιστορικών της εποχής, που χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη λέξη για να περιγράψουν την καταγωγή του Βασιλείου· λέξη που ακόμα και το σχετικό άρθρο στη wikipedia αρκεί για να μας δείξει ότι μπορεί να σημαίνει διάφορα πράγματα και όχι κατ' ανάγκη αυτό που ονομάζουμε σήμερα "εθνικά σλάβος". Ο Ιμπν Φαντλάν, για παράδειγμα, τη χρησιμοποιεί για να περιγράψει τους Βουλγάρους του Βόλγα, που δεν ήταν καθόλου σλάβοι.

Πιο πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει και περισσότερη τροφή για συζήτηση παρέχει η θεωρία της αρμενικής καταγωγής. Ο Βίος Βασιλείου ισχυρίζεται ότι μακρινός πρόγονος των Μακεδόνων βασιλέων υπήρξε ο Αρσάκης Α' της Παρθίας - που βασίλεψε πέραν της Κασπίας!

Απόγονος της γενιάς του Αρσάκη ήταν κάποιος Αρτάβανος, ο οποίος τον 5ο αιώνα, επί βασιλείας του (αγιοκαταταχθέντος) Λέοντος Α' του Θρακός, έχασε την εξουσία του στην ημιαυτόνομη Ρωμαϊκή Αρμενία και κατέφυγε στη Βασιλεύουσα Πόλη μαζί με λίγους ακολούθους, συν γυναιξί και τέκνοις. Ο Λέων τον δέχτηκε και τον φιλοξένησε στην αυλή του· μόλις το άκουσε ο σασανίδης Σάχης της Περσίας, του έστειλε κρυφά επιστολή με την οποία τον καλούσε να επιστρέψει στην ανατολή και να μετακομίσει στη δική του αυλή. Σκοπός του Σάχη, φαντάζομαι, θα ήταν να χρησιμοποιήσει τις αξιώσεις του Αρτάβανου στην ηγεσία της Αρμενίας ως αφορμή πολέμου εναντίον της Βασιλείας. Δηλαδή να αποκαταστήσει τον Αρτάβανο στην Αρμενία, αποσπώντας παράλληλα την περιοχή από την επικυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός έφτασε στα αυτιά του Λέοντος, όπως και η επιστολή η ίδια· προκειμένου να μην ευοδωθεί το σχέδιο, ο βασιλέας φυγάδευσε τους εξ' Αρμενίας φιλοξενούμενούς του "εις Νίκην την κατά Μακεδονίαν πόλιν" - στην πόλη Νίκη της Μακεδονίας, που δεν μπόρεσα να βρω πού περίπου θα ήταν με σημερινούς όρους.

Πάμε 150 χρόνια μπροστά, επί βασιλείας Ηρακλείου, και βλέπουμε να μαίνεται ρωμαιο-περσικός πόλεμος, ολοκληρωτικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής. Οι Πέρσες δεν έχουν ξεχάσει τους αρσακίδες που εγκαταβιούν στη Μακεδονία· στέλνουν και πάλι αντίστοιχη επιστολή. Ο Ηράκλειος αντιδρά με τον ίδιο τρόπο όπως και ο παλαιός Λέων: μετοικίζει την οικογένεια, αρχικά στους Φιλίππους και τελικά στην Αδριανούπολη, όπου και θα παραμείνει μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου, χωρίς πολλές επιμιξίες με ντόπιους, ισχυρίζεται ο Πορφυρογέννητος. Η όλη ιστορία πιάνει τρία εδάφια στο Βίο, ενώ άξιος λόγου είναι και ο επιγραμματικός ισχυρισμός του ο σχετικός με την καταγωγή της μητέρας του Βασιλείου: από τη μία πλευρά καταγόταν από τον Μέγα Κωνσταντίνο και από την άλλη από τον Αλέξανδρο!

Ως συνήθως, το ερώτημα που τίθεται είναι τι απ' όλα αυτά να πιστέψουμε! Πρόσωπο - κλειδί της ιστορίας είναι αυτός ο Αρτάβανος. Αρκετοί πάρθοι και πέρσες βασιλείς και στρατηγοί αναφέρονται στην αρχαιότητα μ' αυτό το όνομα, ενώ τον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού Α' απαντάται ο αρμένιος Αρταβάνης, ένας τύπος "βίος και πολιτεία" που οι περιπέτειές του παρουσιάζουν μερικά κοινά με τον Αρτάβανο του Πορφυρογέννητου, αν και δεν πολυταιριάζουν οι ημερομηνίες. Είτε κάποιος έχει μπερδέψει ονόματα και εποχές, είτε η όλη ιστορία είναι καθ' όλα επινοημένη!

Δεν ήταν καθόλου σπάνιο τον καιρό των βασιλέων, των ρηγάδων, των κράληδων και των σάχηδων να επικαλούνται οι ηγεμόνες πραγματική ή φανταστική καταγωγή από παλαιότερους θρυλικούς και ηρωικούς βασιλείς προκειμένου να αυξήσουν τη νομιμοποίησή τους, να υποστηρίξουν τα δικαιώματά τους στο θρόνο και να εξασφαλίσουν την αποδοχή των υπηκόων τους - ειδικά εάν επρόκειτο για ιδρυτές καινούριας δυναστείας με φαινομενικώς ταπεινή καταγωγή. Οι λογιών - λογιών απόγονοι του Καρλομάγνου δε λείπουν από τη φραγκική εσπερία. Η φατρία των Ντούλο στην οποία ανήκαν οι Χάνοι των Βουλγάρων του Δουνάβεως επικαλούνταν καταγωγή από τον Αττίλα. Μέχρι και οι Οθωμανοί έχω δει να γράφεται ότι κάποτε "ανακάλυψαν" για πρόγονή τους τη Ζηνοβία της Παλμύρας! Σε νεώτερους χρόνους, ο Όθων δεν ήταν που ισχυρίστηκε διαδοχή από τους Παλαιολόγους; Ίσως μέσω των Παλαιολόγων του Μομφερράτου. Για να μην πιάσω τη γενιά του Ισίλντουρ ούτε αυτή του Ντούριν!

Εμένα αυτή η ιστορία με τη φημολογούμενη καταγωγή του Βασιλείου δε μου δίνει τόσο ένδειξη της εθνικότητάς του, αλλά κυρίως μου μαθαίνει ποιοι θά 'ταν οι ήρωες, οι ένδοξοι βασιλείς παλαιότερων εποχών, που η μνήμη τους ήταν ζωντανή μεταξύ του γενικότερου πληθυσμού και η συσχέτιση με αυτούς θα εξυπηρετούσε τον πολιτικό σκοπό, την ισχυροποίηση της δυναστείας. Κι αυτοί ήταν τρεις: ο Κωνσταντίνος, ο Αλέξανδρος, και η έκπληξη, ο Αρσάκης των Πάρθων. Και αν δεχτούμε την εύλογη σκέψη ότι η όλη ιστορία της Δανιηλίδας παραπέμπει στο σοφό Σολομώντα, έχουμε και έναν τέταρτο!

Ο ένας είναι ο μεγάλος Έλληνας στρατηλάτης και κατακτητής, θα υποθέταμε ότι η αναφορά σ' αυτόν απευθύνεται ίσως περισσότερο στους κατοίκους των ευρωπαϊκών επαρχιών, αλλά η μνήμη του ζει και σ' όλη την Ανατολή όπου προήλασε. Ο δεύτερος, ο αρχαίος Πάρθος βασιλέας, ίσως συνδέει τη δυναστεία καλύτερα με τις ασιατικές επαρχίες και τους πληθυσμούς των ευαίσθητων, διαρκώς διαφιλονικούμενων ακριτικών εδαφών. Με τους αρμενικούς πληθυσμούς, σαφώς, αφού απόγονοί του κυριάρχησαν στην Αρμενία, αλλά ίσως και όχι μόνο. Ο "πρώτος βασιλεύς χριστιανών Θεού προνοία χρηματίσας" Κωνσταντίνος είναι σαφές ότι ήδη από τότε θεωρείται Μέγας, ήδη από τότε θεωρείται αναμορφωτής της Βασιλείας και διαμορφωτής "χριστιανικής πολιτείας". Η μνήμη του τους συνδέει όλους, όπως και η μνήμη του βιβλικού Σολομώντα.

Ο έλληνας θρύλος, ο πάρθος θρύλος, ο χριστιανικός θρόνος και μεταφυσικώς υποστηρικτική η βιβλική διήγηση, ιδού οι τέσσερις πυλώνες όπου επιχειρεί να στηρίξει ο Πορφυρογέννητος την ισχύ της οικογένειάς του και τη νομιμοποίηση της εξουσίας της. Αυτά καταλαβαίνω εγώ!

Αν, πάντως, κάποια από τις τρεις γενεαλογικές καταβολές έχει πραγματική βάση, αυτή ασφαλώς θα είναι η αναφορά στους αρσακίδες. Τουλάχιστον ως προς αυτήν δίνονται κάποιες λεπτομέρειες. Αλλά τι; Αυτό καθιστά τη μακεδονική δυναστεία αρμενική;

Ένα λεπτό! Από τη βασιλεία Λέοντος Α', όταν και φεύγει η οικογένεια από την Αρμενία και εγκαθίσταται στη Μακεδονία - Θράκη, μέχρι τη γέννηση του Βασιλείου περνάνε 350 χρόνια. Δέκα γενιές και παραπάνω! Δέκα γενιές εγκαταβίωσης σε έναν τόπο δεν αρκούν για να καταστήσουν μια οικογένεια ντόπια; Και αν όχι, αν τα 350 χρόνια δεν αρκούν, τότε κι εγώ μπορώ να ισχυριστώ ότι ούτε τα 600 χρόνια μεταξύ του αρχικού Αρσάκη του Πάρθου και του Αρτάβανου του Αρμένιου αρκούν για να καταστήσουν την οικογένεια αρμενική, και επομένως πρόκειται τελικά για μια δυναστεία εθνικώς παρθική!

Δεν είναι σοβαρά πράγματα αυτά.

Αρμένης ήταν πράγματι ένας εμβόλιμος βασιλέας της περιόδου, που δεν ήταν μέλος της κύριας μακεδονικής δυναστείας: ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός. Και πρόσφατης αρμενικής καταγωγής ένας άλλος εμβόλιμος, ο ένδοξος Ιωάννης Α' Τζιμισκής, κατά τον Λέοντα Διάκονο "τούτο δε το της Αρμενίων διαλέκτου πρόσρημα ον". Τζιμισκής ήταν το παρατσούκλι του στα αρμένικα, "εις την Ελλάδα μεθερμηνευόμενον μουζακίτζην δηλοί". Δηλαδή στα ελληνικά μεταφράζεται μουζακίτζης (!) και τρέχα γύρευε! "Βραχύτατος γαρ την ηλικίαν τελών επωνυμίαν ταύτην εκτήσατο", άρα Τζιμισκής στα αρμένικα σήμαινε Μουζακίτζης στα λαϊκά ελληνικά της εποχής, που τελικά μάλλον σήμαινε Κοντός!

Αλλά η κύρια μακεδονική δυναστεία ήταν καταφανώς ελληνική. Ή ακριβολογώντας, ρωμαϊκή.

Ρωμαϊκή η οποία:

- Όταν ήθελε να βιογραφήσει, κατά τη wikipedia που επικαλείται τον πολυγραφότατο Καζντάν μιμούταν τη βιογραφία του ρωμαίου Μάρκου Αντωνίου, που έγραψε ο έλληνας Πλούταρχος.

- Περιττό να αναφερθεί καν, ό,τι ήταν να γράψει το έγραφε ελληνικά, ούτε αρμένικα, ούτε... σλάβικα.

- Όταν ήθελε να παρομοιάσει χρησιμοποιούσε εκφράσεις όπως Ηράκλειος άθλος, όταν ήθελε να εξηγήσει ότι κάποιος έμεινε αγράμματος ούτε μιξανθρώπου Χείρωνος εδεήθη ως Αχιλλεύς, ούτε Λυκούργου νομοθέτου και Σόλωνος.

- Όταν ήθελε να λιβελογραφήσει παρομοίαζε, μεταξύ άλλων, με τον Πάνα, τους Σατύρους, αλλά και το Νέρωνα.

Επιπλέον, οι λόγιοι που έμαθαν γράμματα κατά την ηγεμονία της εν λόγω δυναστείας και επιχείρησαν να γράψουν π.χ. ιστορία, πάσχισαν να μιμηθούν τον Όμηρο, μας λέει η wikipedia και επιβεβαιώνω κι εγώ που το είχα παρατηρήσει πριν το δω στη wikipedia, και προσθέτω ότι το αποτέλεσμα ήταν μάλλον αδέξιο. Λογικό αυτό, γιατί δε γράφεται Ιλιάδα κάθε χίλια χρόνια, αλλά εμφανής και αξιοσημείωτη η προσπάθεια.

Υπάρχουν κι άλλα σχετικά που μπορεί να πει κανείς, αλλά σταματάω εδώ. Αυτό που φαίνεται σαν elephant in the room (που λένε και στο χωριό μου) είναι ότι οι πολιτισμικές αναφορές - ρητές, υπονοούμενες ή ανιχνευόμενες - γίνονται κατά κόρον στην κλασσική αρχαιότητα, και μάλιστα στη μυθολογία. Την ελληνική, όχι την αρμένικη, πολλώ μάλλον τη σλάβικη! Δευτερευόντως στην παλαιά Ρώμη, στην Παλαιά Διαθήκη - και μεμονωμένα στη θρυλική αρχαία βασιλική οικογένεια της Παρθίας.

Είναι καταφανές ότι έχουμε τα συστατικά που σκιαγραφούν την πολιτισμική συνείδηση τουλάχιστον της άρχουσας τάξης και των μορφωμένων της εποχής: πολλή κλασσική Ελλάδα, ιστορική και μυθολογική, πολιτική κληρονομιά της Ρώμης, χριστιανική μεταφυσική, και κάποιες προσλαμβάνουσες από ηρωικές μορφές της ευρύτερης περιοχής.

Πρόκειται λοιπόν για πολιτισμική συνείδηση ρητώς κατ' όνομα ρωμαϊκή και κατά περιεχόμενο ελληνική. Απλά αυτό και τέλος!

Υστερογραφικώς: στην προσπάθειά του να εκθειάσει τις διοικητικές αρετές του Βασιλείου, ο Πορφυρογέννητος διηγείται το εξής περιστατικό. Στις επαρχίες της Βασιλείας - στα θέματα - υπήρχαν καλλιεργήσιμες γαίες που έμεναν χέρσες και χωρίς ιδιοκτήτες, καθώς οι τελευταίοι κάτοχοί τους είχαν φύγει ή πεθάνει χωρίς απογόνους. Φαίνεται πως κατά περιόδους η κεντρική διοίκηση έστελνε υπαλλήλους - τους λεγόμενους επόπτες και εξισωτές - με αποστολή να εντοπίσουν αυτά τα κτήματα, να τα κατάσχουν για λογαριασμό του κράτους και μετά να τα πλειστηριάσουν, ώστε και αυτά να καλλιεργηθούν και το κρατικό ταμείο να αποκομίσει έσοδα. Ο Βασίλειος, όμως, με διάφορες υπεκφυγές, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του καθυστέρησε μέχρι ματαιώσεως την αποστολή των εποπτών και των εξισωτών, ώστε να μπορέσουν να επωφεληθούν οι μικροκαλλιεργητές των γειτονικών κτημάτων και να αυξήσουν τη σοδειά τους. Πώς να επωφεληθούν; Απλώς, καταπατώντας τα εγκαταλελειμμένα!

Αυτό επαινείται ως αγαθή και χρηστή διοίκηση. Ως δικαιοσύνη! Ενώ η συνήθης πρακτική ψέγεται ως τυραννία!

Σε μερικούς μήνες, να είμαστε καλά και θα έρθει πάλι η μεγαλοβδομάδα και θα ακούσουμε δικαιοσύνην μάθετε οι ενοικούντες επί της Γης. Μην ψάχνω ποιος το έγραψε και πότε ακριβώς, αλλά ας έχουμε υπόψη μας ότι όποιος και να το έγραψε μπορεί να είχε στο μυαλό του πολύ διαφορετική ιδέα περί δικαιοσύνης απ' αυτή που θεωρούμε εμείς δεδομένη!

Η Δανιηλίς

Συνεχίζουμε δυνατά με περισσότερο Βίο Βασιλείου!

Πριν ο Βασίλειος Α' καταλάβει το θρόνο, και αφού πέρασε κάποια χρόνια αιχμάλωτος του Κρούμου - από δύο, τρία έως εικοσιπέντε, ανάλογα ποιον διαβάζεις - αποφάσισε να αφήσει τη χήρα μητέρα του και τη γενέτηρά του Αδριανούπολη στη "Μακεδονία της Θράκης" (!) και να κυνηγήσει την τύχη του στη Βασιλεύουσα Πόλη. Εκεί γνωρίστηκε με κάποιον Θεόφιλο Παιδευόμενο, μικρόν το δέμας, αλλά συγγενή του τότε βασιλέα Μιχαήλ Γ'. Ο Θεόφιλος αυτός - "το Θεοφιλίδιον τούτο", λέει ειρωνικά ο Πορφυρογέννητος - θα πρέπει να είχε κάποια σημαντική θέση στο παλάτι, και, αν όχι δική του αυλή, πάντως κάποιου είδους ακολουθία και παρατρεχάμενους. Σ' αυτούς τους παρατρεχάμενους μπόρεσε να συμπεριληφθεί και ο Βασίλειος και αυτή ήταν η πρώτη επαφή του με την κρατική διοίκηση.

Γύρω στο 850, το "Θεοφιλίδιον" χρειάστηκε να κατέβει στην Πελοπόννησο για να διευθετήσει μια κρατική υπόθεση. Φτάνοντας στην Πάτρα, πήγε να προσκυνήσει στον Άγιο Ανδρέα, όπου εγκαταβιούσε εκείνο τον καιρό, λέει ο Πορφυρογέννητος, κάποιος άγιος μοναχός που είχε το προορατικόν χάρισμα. Όταν μπήκε στο ναό ο Θεόφιλος, και παρ' ότι ήταν γνωστή η θέση του στο παλάτι, ο μοναχός δεν ασχολήθηκε καν να του δώσει την ευχή του· αντίθετα, όταν λίγο αργότερα μπήκε με τη σειρά του να προσκυνήσει ο άσημος ακόμα υπηρέτης Βασίλειος, ο μοναχός σηκώθηκε και του απέδωσε τον συνηθισμένο προς βασιλείς χαιρετισμό. "Την εξ' έθους τοις βασιλεύσιν ευφημίαν", ό,τι κι αν σήμαινε αυτό. Οι παριστάμενοι παρατήρησαν τη διαφορά, τη συζήτησαν και έξω απ' το ναό, και πες - πες το γεγονός διαδόθηκε στην πόλη και έφτασε και στα αυτιά της Δανιηλίδας.

Η Δανιηλίς ήταν μια πάμπλουτη γυναίκα, χήρα κάποιου Δανιήλ. Την έλεγαν, δηλαδή, Δανιηλίδα, για τον ίδιο ακριβώς λόγο που την προγιαγιά μου την έλεγαν Λευτέραινα! Όταν αυτή έμαθε τα καθέκαστα, πήγε και βρήκε τον προορατικό μοναχό και του έκανε παράπονα ή του ζήτησε εξηγήσεις. Εγώ είμαι αρχόντισσα εδώ και με ξέρεις και με βλέπεις και ποτέ δε με υποδέχτηκες έτσι, ούτε εμένα ούτε το γιο μου ούτε τον εγγονό μου, πώς τιμάς μ' αυτόν τον τρόπο έναν ταπεινό και ξένο υπηρέτη;! Ο μοναχός της εξήγησε ότι στο πρόσωπο αυτού του ανθρώπου προείδε τον μελλοντικό βασιλέα των Ρωμαίων, και έκτοτε η χήρα έψαχνε αφορμή να τον προσεταιριστεί.

Ο Θεόφιλος τελείωσε τις δουλειές του στην Πελοπόννησο και αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη· ο Βασίλειος, όμως, αρρώστησε και έμεινε για λίγο περισσότερο στην Πάτρα να αναρρώσει. Ήταν η ευκαιρία που ζητούσε η Δανιηλίδα, η οποία τον φιλοξένησε, τον γέμισε δώρα - χρυσό, δούλους, υφάσματα - με μόνο αντάλλαγμα την αδελφοποίηση του Βασιλείου με το γιο της και την υπόσχεση ότι θα τους θυμόταν όταν θα ανέβαινε στο θρόνο του. Υποτίθεται ότι σ' αυτή την εξιστόρηση υπονοείται και ερωτικό στοιχείο ανάμεσα στο Βασίλειο και στη χήρα, αλλά εγώ δεν μπόρεσα να το διακρίνω! Όπως και να έχει πάντως, με τον πλούτο που αποκόμισε ο Βασίλειος απ' αυτό το ταξίδι μπόρεσε να αγοράσει σημαντική κτηματική περιουσία στη Μακεδονία - στη "Μακεδονία της Θράκης", φαντάζομαι, όπου ήταν και η ιδιαίτερη πατρίδα του.

Εκεί ο Πορφυρογέννητος αφήνει προσωρινά τη ζάπλουτη πατρινή και προχωράει σε ένα λίβελο εναντίον του Μιχαήλ Γ', που αποτελείται από διάφορες παλαβές ιστορίες, κωμικές ή αηδιαστικές, όπως το πάρει κανείς! Έχει σκοπό να δείξει πόσο κακός ηγεμόνας ήταν ο Μιχαήλ, ώστε να δικαιολογήσει, προφανώς, τη δολοφονία του. Φροντίζει, πάντως, καλού - κακού  να αποσιωπήσει και το ρόλο του Βασιλείου στη δολοφονία! Στη συνέχεια προχωράει με εξιστόρηση των πολεμικών γεγονότων επί Βασιλείου, κάποια από τα οποία περιέλαβα κι εγώ στην προηγούμενη ανάρτηση, και μετά απαριθμεί τα δημόσια έργα του, κυρίως πάμπολλους ναούς μέσα στο συγκρότημα των παλατιών και γενικότερα στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και άλλα διάφορα όπως δημόσιες κρήνες και τέτοια.

Κάπου εμβόλιμα ξαναπιάνει τη Δανιηλίδα και διηγείται την υπόλοιπη ιστορία της, ως εξής. Όταν ανέλαβε (πιο σωστά: σφετερίστηκε) την εξουσία ο Βασίλειος, κατ' αρχήν έδωσε στον αδελφοποιτό του Ιωάννη υιο Δανιηλίδος θέση πρωτοστράτορος και επιπλέον, για κάποιο λόγο, ονόμασε την ίδια βασιλομήτορα. 'Η μάλλον, ο λόγος είναι προφανής, είναι ο συνήθης διαχρονικός λόγος και είναι τα λεφτά της. Με κάποια αφορμή ή με κάποια δικαιολογία, θα έπρεπε πιο σωστά να πω.

Η ίδια η χήρα, όταν πληροφορήθηκε ότι η προφητεία του μοναχού πραγματοποιήθηκε, θέλησε να ανέβει αυτοπροσώπως στην Κωνσταντινούπολη να δει τον παλιό της φιλοξενούμενο και να επωφεληθεί από την καινούρια του θέση. Το 867 ήταν που έγινε βασιλέας ο Βασίλειος σε ηλικία 56 ετών, επομένως κάπου μετά από αυτή τη χρονολογία θα τον επισκέφθηκε η Δανιηλίδα, η οποία, αν πιστέψουμε κάποιες (ψιλοαυθαίρετες, δοκεί μοι) εκτιμήσεις θα ήταν τότε στα σαρανταφεύγα της. Επειδή δεν μπορούσε να διανύσει την απόσταση με τα πόδια και είχε ούτως ή άλλως και πολλούς υπηρέτες στη δούλεψή της, ξάπλωσε σε ένα ανάκλιντρο και την κουβάλησαν σε όλο το δρόμο οι δούλοι της.

Έφερε πολλά δώρα στο νέο βασιλέα: χρυσά και ασημένια σκεύη, εκατοντάδες ευνούχους για το παλάτι, πάμπολλα υφάσματα όλων των ειδών, μαζί και τις υπαλλήλους της γυναίκες υφάντρες που τα είχαν φτιάξει. Η έμφαση στα υφαντά και τις υφάντρες κάνει τον Ράνσιμαν να συμπεραίνει ότι η χήρα θα είχε κληρονομήσει από τον άντρα της σημαντικά εργαστήρια κλωστοϋφαντουργίας στη βόρεια Πελοπόννησο. Αλλά θα είχε και κτηματική περιουσία, καθώς ο Πορφυρογέννητος μας λέει ότι δώρισε στο παλάτι "ου μικρόν και της Πελοποννήσου μέρος". Πριν επιστρέψει στην Πάτρα, πήρε τα μέτρα του εσωτερικού της Νέας Εκκλησίας - αυτής που έχτιζαν οι ναύτες του πολεμικού στόλου με αποτέλεσμα να μην προλάβουν να βοηθήσουν τις πολιορκούμενες Συρακούσες, όπως έγραφα στο προηγούμενο - με σκοπό να στείλει χαλιά κατάλληλου μεγέθους που να καλύψουν και να κοσμήσουν όλο το δάπεδο του ναού. Χαλιά από τις κλωστοϋφαντουργίες της, θα πρέπει φαντάζομαι να υποθέσουμε. Γύρισε στην Πάτρα κουβαλητή και πάλι, αλλά οι εκατέρωθεν ανταλλαγές δώρων και τιμών συνεχίστηκαν και εξ' αποστάσεως κατά τα επόμενα χρόνια.

Το 886 πεθαίνει από πυρετό ο Βασίλειος και κάποια στιγμή πριν ή μετά από αυτόν πεθαίνει και ο γιος της χήρας, ο πρωτοστράτωρ Ιωάννης. Η ίδια ζει ακόμα, όπως ζει και ο μοναχός που είχε προφητεύσει την ανάρρηση του Βασιλείου. Κάποια στιγμή ο μοναχός τη συναντά στην Πάτρα και την πληροφορεί ότι της μένουν ακόμα δύο χρόνια ζωής! Η Δανιηλίς αποφασίζει να τα εκμεταλλευτεί και κινεί πάλι για τη Βασιλεύουσα, με το ίδιο μεταφορικό μέσο όπως και στο παρελθόν! Συναντά το διάδοχο του Βασιλείου, Λέοντα ΣΤ' το Σοφό, τον γεμίζει κι αυτόν δώρα και τον καθιστά και κληρονόμο της μεγάλης περιουσίας της! Αναχωρεί και πάλι για να τελειώσει τη ζωή της και να ταφεί στη γενέτηρά της· μεθ' ολίγου χρόνου, ο Λέων στέλνει τον πρωτοσπαθάριο Ζηνόβιο για να καταγράψει τον πλούτο που πρόκειται να περάσει στο παλάτι. Ο Ζηνόβιος φτάνει στη Ναύπακτο κι εκεί συναντά τον Δανιήλ, εγγονό της χήρας, που τον πληροφορεί ότι η γιαγιά του ήδη πέθανε. Προχωρούν μαζί στην απογραφή των περιουσιακών στοιχείων και των γαιών που περνούν πια απ' ευθείας στην ιδιοκτησία της βασιλικής οικογένειας. Μαζί με όλα τα άλλα που καταγράφονται και δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σημειώνεται και μεγάλος αριθμός δούλων, τρεις χιλιάδες από τους οποίους απελευθερώνονται και στέλνονται ως έποικοι στην Κάτω Ιταλία, στο Θέμα Λαγοβαρδίας.

Και εδώ τελειώνει η ιστορία της πάμπλουτης πατρινής χήρας Δανιηλίδας, ιστορία αρκετά ασυνήθιστη, που μας επιτρέπει να σκεφτούμε και να παρατηρήσουμε μερικά πράγματα! Και πρώτα - πρώτα, τι απ' όλα αυτά μπορούμε να πιστέψουμε; Φαίνεται πως ούτε η όλη ιστορία ούτε η Δανιηλίς η ίδια εμφανίζονται σε κάποια άλλη πηγή της εποχής, εκτός από κείμενα μεταγενέστερα που θεωρείται ότι αντιγράφουν το Βίο Βασιλείου. Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι ήταν... σλάβα, αλλά νομίζω ότι αυτά δεν είναι σοβαρά πράγματα. Μέχρι και το Τζερόνιμο των Απάτσι θα έχει βρεθεί κάποιος που θα τον έχει βγάλει σλάβο! Κι άμα κάτσω ν' ασχοληθώ και με το τι λέει το λόμπι της ντιγκιντάγκας, είμαι βέβαιος ότι όλο και κάποιος από εκεί θα την έχει βγάλει λοατκιπλασπλάς ή κάτι τέτοιο. Αλλά δεν θα κάτσω ν' ασχοληθώ.

Μια σοβαρή σκέψη που διατυπώνεται είναι ότι η επίσκεψη της φορτωμένης με δώρα χήρας στην Πόλη παραπέμπει στην επίσκεψη της Βασίλισσας του Σαβά στο Σολομώντα. Ως γνωστόν, εκτός από τη σοφία του, ο Σολομών έμεινε στην ιστορία και για την πλούσια οικοδομική δραστηριότητα που ανέπτυξε. Και επειδή ούτως ή άλλως και του Βασιλείου η οικοδομική δραστηριότητα υπερτονίζεται - οι ανεγέρσεις και επιδιορθώσεις ναών περιγράφονται μία προς μία με λεπτομέρειες - εικάζουν κάποιοι μελετητές ότι προστίθεται στην αφήγηση κι αυτό το περιστατικό για να αναδείξει τον πρώτο Μακεδόνα βασιλέα σαν νέο Σολομώντα. Σ' αυτό το πλαίσιο, ο κύριος Ηλίας Αναγνωστάκης φτάνει στο σημείο να θεωρεί όλη την ιστορία καθαρή επινόηση και το πρόσωπο της Δανιηλίδος ανύπαρκτο.

Εμένα πάλι το πιο απίστευτο σημείο σ' όλη την αφήγηση μου φαίνεται ο ισχυρισμός ότι ο εγγονός της χήρας δέχτηκε να περάσουν όλα τα πλούτη της οικογένειάς του στη βασιλική οικογένεια, χωρίς αντίρρηση, χωρίς να διεκδικήσει για τον εαυτό του και μάλιστα συνεργάστηκε και μετά χαράς με τον πρωτοσπαθάριο για να καταγραφούν και να παραχωρηθούν πιο εύκολα! Επειδή, δε, η αλήθεια είναι ότι θυμάμαι καλύτερα τον Αστερίξ παρά την Παλαιά Διαθήκη, το κουβαλητό ταξίδι από την Πάτρα στην Κωνσταντινούπολη μού θύμισε μάλλον κάτι σαν αυτό:

Ας υποθέσουμε, τέλος πάντων, ότι η χήρα ήταν πραγματικό πρόσωπο και ως προς τα βασικά της σημεία η ιστορία της σχετικά ακριβής. Μπορούμε κάλλιστα να δεχτούμε τον εύστοχο παραλληλισμό με τη βιβλική διήγηση για τη Βασίλισσα του Σαβά και να συμφωνήσουμε ότι ένας πυρήνας πραγματικότητας καλωπίζεται, φτιασιδώνεται και διογκώνεται προκειμένου να θυμίζει περισσότερο τη βιβλική διήγηση.

Μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η πληροφορία για τον (επαν)εποικισμό της Κάτω Ιταλίας με τρεις χιλιάδες απελεύθερους πρώην δούλους - δουλοπάροικους, φαντάζομαι. Λόγω της περιοχής όπου λαμβάνει χώρα όλη η ιστορία της Δανιηλίδας, θα πρέπει να ήταν κάτοικοι βόρειας Πελοποννήσου, περιοχή Πατρών, ή ίσως το πολύ - πολύ περιοχή Ναυπάκτου - θέμα Νικοπόλεως. Θυμίζω τι έλεγα στην προηγούμενη ανάρτηση για το σλαβικό πληθυσμό του Έλους πιο νότια, στη Λακωνία. Και ας βάλουμε και μερικές ημερομηνίες.

Ο Πορφυρογέννητος γράφει Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν γύρω στο 950 και μας λέει ότι στην περιοχή του Έλους κατοικούσαν ακόμα σλάβοι. Πιο νωρίς, κατά την παραμονή του στόλου στο Γέρακα, οι εν λόγω σλάβοι του Έλους είναι ποιμένες και απ' ότι φαίνεται ακόμα ειδωλολάτρες. 877-878 αυτά, τον καιρό της πολιορκίας των Συρακουσών. Σαν να λείπουν τελείως οι αναφορές σε αξιόλογα αστικά κέντρα και αστική ζωή.

Σε αντίθεση με αυτά, στη βόρεια Πελοπόννησο και ευρύτερη περιοχή Πατρών - Ναυπάκτου, βλέπουμε τα εξής. Ήδη πριν το 850, δυνατότητα συσσώρευσης πλούτου, κτηματικού αλλά ίσως και "βιοτεχνικού". Η πλούσια χήρα έγινε πλούσια χήρα γιατί ο μακαρίτης ο άνδρας της έφτιαξε ή κληρονόμησε περιουσία! Επίσης, το προσκύνημα του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα το 850 λειτουργεί κανονικά. Αυτά προφανώς σημαίνουν σταθερότητα και κανονική αστική και χριστιανική ζωή. Ό,τι καταστροφές κι αν είχαν επιφέρει οι μετακινήσεις πληθυσμών του 6ου αιώνα, μέχρι τα μέσα του 9ου το αργότερο θα είχαν εν πολλοίς διορθωθεί.

Ο θάνατος της Δανιηλίδος υπολογίζεται γύρω στο 890 και ο Λέων ο Σοφός βασίλεψε μέχρι το 912. Άρα κάπου ανάμεσα στο 890 - 900 θα έγινε η μεταφορά των τριών χιλιάδων στην Κάτω Ιταλία. Βλέπουμε λοιπόν ότι έχουμε ακόμα και περίσσευμα πληθυσμού στη βόρεια Πελοπόννησο εκείνο τον καιρό! Αυτό κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί έρχεται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε για την εποικιστική πολιτική της Κωνσταντινούπολης σε προηγούμενους αιώνες. Μεταξύ πολλών άλλων, και η κυρία Αρβελέρ στο Γιατί το Βυζάντιο μας λέει για προγενέστερους βασιλείς που χρειάστηκε να επανεποικίσουν και επανεξελληνίσουν την ενδοχώρα της ελληνικής χερσονήσου, με εποίκους από τη Μικρά Ασία - και κάποτε αναφέρεται και από την Κάτω Ιταλία! Εδώ, όμως, βλέπουμε την ακριβώς αντίστροφη φορά: προφανώς ο επανεποικισμός των προηγούμενων αιώνων είχε αρκετή επιτυχία ώστε να δημιουργήσει ευημερία, αστική και αγροτική, που έφερε περίσσευμα κατοίκων - κατοίκων, θα πρέπει να υποθέσουμε, πιστών υπηκόων της Βασιλείας, δηλαδή ελλήνων ή πλήρως εξελληνισμένων.

Κι αυτό γιατί προφανώς στάλθηκαν στην Κάτω Ιταλία και όχι αλλού, με σκοπό να τονώσουν το εκεί ελληνικό στοιχείο, που λογικά θα έφθινε. Γενικά η περιοχή ήταν σφόδρα διεκδικούμενη από τρεις δυνάμεις: τη Βασιλεία των Ρωμαίων, το Εμιράτο των Αγλαβιδών της Αφρικής και το φραγκικό, καρολιδικό Ρηγάτο της Ιταλίας. Προφανώς κάθε κατάληψη ή ανακατάληψη πόλης θα συνοδευόταν από σφαγές και εξανδραποδισμούς, με λογικό αποτέλεσμα πληθυσμιακή απίσχναση και ανάμεικτο πληθυσμό. Μετά το 880 και την εκστρατεία του Βασιλείου Νάσαρ κατά θάλασσαν που έλεγα εδώ, αλλά και του Νικηφόρου Φωκά του Πρεσβύτερου κατά ξηράν, τα σύνορα στην Ιταλία σταθεροποιούνται κάπως για καμιά διακοσαριά χρόνια, μεταξύ άλλων και διότι τόσο οι Άραβες όσο και οι Φράγκοι ταλανίζονται από εσωτερικά προβλήματα.

Υπάρχει, δηλαδή, μια περιοχή εσχάτως σταθεροποιημένη στρατιωτικά και ερημωμένη από πολέμους και λεηλασίες, για την οποία το ζητούμενο είναι να καταστεί και πάλι πιστή στη Βασιλεία και παραγωγική. Είναι η περιοχή που στο εγγύς μέλλον θα αποτελέσει το Κατεπανάτο της Ιταλίας:

Είναι, λοιπόν, λογικό, με βάση αυτή την εικόνα, ότι γύρω στο 890 - 900 η εποικιστική πολιτική της Κωνσταντινούπολης εστιάζεται στην Κάτω Ιταλία και είναι αξιοσημείωτο και εντυπωσιακό ότι ο πληθυσμός που θα εμπλακεί σ' αυτή την πολιτική εντοπίζεται και στη βόρεια Πελοπόννησο. Αυτό συμπερασματικά είναι που ήθελα να πω με όλη τούτη την εξιστόρηση!

Ιδού και μερικοί απόγονοι των απελεύθερων της Δανιηλίδος! Υπό το φως των ανωτέρω αποκαλύψεων, φρονώ ότι θα πρέπει να αδελφοποιηθούν με την Παναχαϊκή.

Σταματάω εδώ γιατί είναι ωραίο σημείο για παύση και πιάνω αμέσως να γράψω κι άλλα!

Πάσαν αποθέμενος μαλακίαν!

Βρισκόμαστε κάπου στο 880 μ.Χ. Το Αιγαίο και η Αδριατική είναι σχετικά γαληνεμένες για τα δεδομένα της εποχής, χάρη στις προγενέστερες ναυτικές επιτυχίες του Δρουγγαρίου του Πλοΐμου Νικήτα Ωορύφα. Η τελευταία επιβεβαιωμένη και πιο αποφασιστική ναυμαχία του συγκεκριμένου χρονολογείται κατά προσέγγιση κάπου μετά το 873 αλλά πάντως πριν το 880. Τότε ήταν που ένας στόλος Σαρακηνών από την Κρήτη και την Ταρσό της Κιλικίας, υπό την ηγεσία κάποιου εξισλαμισμένου κρητικού Φωτίου, εμφανίζεται να λεηλατεί τη δυτική και βόρεια Πελοπόννησο. "Τα δυτικώτερα Πελοποννήσου μέρη, Μεθώνην και Πάτρας και τα προσεχή Κορίνθου χωρία λυμαίνεται το βαρβαρικόν", επί λέξει από το Βίο Βασιλείου. Ο Ωορύφας κατέπλευσε από την Κωνσταντινούπολη προς αναχαίτιση των Σαρακηνών, αλλά όταν πληροφορήθηκε ότι ο εχθρικός στόλος θα βρισκόταν μάλλον μέσα στον πατραϊκό ή κορινθιακό κόλπο αποφάσισε να μην περιπλεύσει όλη την Πελοπόννησο και τον Καβομαλιά· αντίθετα, προσορμίστηκε στις Κεγχρεές / Κεχριές και διέταξε τους ναύτες να σύρουν δια ξηράς τα πλοία από το σαρωνικό στον κορινθιακό μέσω του Ισθμού της Κορίνθου, υπό την κάλυψη του νυκτερινού σκότους. Μ' αυτόν τον τρόπο μπόρεσε να επιτεθεί αιφνιδιαστικά στους Αγαρηνούς, που ήδη τον φοβούνταν από προηγούμενες νίκες του, να επιφέρει σύγχυση στις δυνάμεις τους και τελικά να τους κατατροπώσει, βυθίζοντας πολλά πλοία, μεταξύ αυτών και το πλοίο του ίδιου του Φωτίου, και λαμβάνοντας πλήθος αιχμαλώτων. Υπήρξε πολύ σκληρός απέναντι στους αιχμαλώτους, ιδιαίτερα, λέει ο Βίος Βασιλείου, σε όσους απ' αυτούς είχαν αρνηθεί το Θείο Βάπτισμα. Στο τέλος τους θανάτωσε όλους με φρικτά βασανιστήρια.

Έτσι ειρήνευσε σχετικά και προσωρινά, για κάποιες δεκαετίες, το Αιγαίο, μέχρι, το αργότερο, το 904 και την τότε Άλωση της Θεσσαλονίκης, την οποία μας περιέγραψε γλαφυρά στο χρονικό του ο Ιωάννης Καμινιάτης - ο οποίος Καμινιάτης, παρεμπιπτόντως, ρίχνει μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την καταστροφή σε κάποιον σκλαβήνο ονόματι Μιχαήλ που είχε αναλάβει την υποχρέωση να συμβάλει στην άμυνα της πόλης με μια δύναμη ομοφύλων του τοξοτών. Αυτοί, όμως, όταν πλάκωσαν τα σκούρα λάκισαν και δεν εμφανίστηκαν καθόλου να κάνουν το καθήκον τους και να βοηθήσουν στην απώθηση των Αγαρηνών.

Αλλά, ναι, πάντως, μετά τα γεγονότα με τη συντριβή του Φωτίου κάπου στον κορινθιακό κόλπο οι κρήτες και οι κιλίκιοι φαίνεται πως ψιλοτρόμαξαν και ακολούθησε, μας λένε οι ιστορικοί, μια περίοδος σχετικής ηρεμίας στη θάλασσα, τουλάχιστον όσον αφορά κινδύνους προερχόμενους από το νότο και την ανατολή. Ο επόμενος καταδρομικός στόλος ήρθε από τη δύση - και εν προκειμένω εννοώ την αραβική δύση.

Κάπου εκεί, λοιπόν, γύρω στα 880, ο "αμερμουμνής της Αφρικής", δηλαδή ο Αγλαβίδης εμίρης της Τύνιδας και γύρω περιοχών, συγκέντρωσε ένα στόλο από "παμμεγέθεις ναυς, εξήκοντα τον αριθμόν" και τον έστειλε να κουρσέψει την ρωμαϊκή επικράτεια. "Αμερμουμνής", άκου πατέντα!

Εν πάση περιπτώσει, ο αφρικανικός στόλος έφτασε λεηλατώντας μέχρι Ζάκυνθο και Κεφαλλονιά. Ο βασιλέας Βασίλειος Α', όπως θα ανέμενε κανείς, έστειλε το "πλόιμον" - το στόλο - προς απόκρουσιν των εχθρών. Δρουγγάριος δεν ήταν πλέον ο Ωορύφας, αλλά ο Νάσαρ, κατά το Βίο Βασιλείου, ή Βασίλειος Νάσαρ, κατά τη σχολιάστρια της έκδοσης που έχω εγώ, με την οποία βλέπω ότι συμφωνεί και η wikipedia. Ο Νάσαρ, λοιπόν, κατέπλευσε στη Μεθώνη και ετοιμαζόταν να συνεχίσει για να ναυμαχήσει με τους Σαρακηνούς, όταν διαπίστωσε ότι είχε λιποτακτήσει σημαντικός αριθμός κωπηλατών, με αποτέλεσμα ο στόλος του να χάνει σε ταχύτητα και να μην μπορεί να πολεμήσει αποτελεσματικά. Έστειλε αγγελιοφόρο στην Κωνσταντινούπολη να αναφέρει το γεγονός· ο βασιλέας όταν πληροφορήθηκε τα καθέκαστα έκανε τα εξής. Πρώτα πρώτα, συνέλαβε και φυλάκισε τους λιποτάκτες, μας λέει ο Βίος Βασιλείου. Πώς το κατάφερε αυτό; Δύσκολο μου φαίνεται, εφόσον θα λιποτακτούσαν λίγοι λίγοι, σε τυχόν λιμάνια που θα έπιανε ο στόλος μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Μεθώνης, και προφανώς θα κρύβονταν και θα εξαφανίζονταν. Ίσως ο Πορφυρογέννητος ευλογεί τα γένια του παππού του. Το κάνει ούτως ή άλλως σε πολλά σημεία· ίσως και τούτο δω είναι ένα από τα σημεία. Αλλά ας είναι.

Στη συνέχεια - και επειδή, λέει, ήθελε να επιβάλει την πειθαρχία στο στόλο χωρίς να χύσει αίμα ομοφύλων - δηλαδή των λιποτακτών που υποτίθεται ότι είχε συλλάβει - πήρε τριάντα ήδη καταδικασμένους θανατοποινίτες από τις φυλακές της Κωνσταντινούπολης, τους έκαψε τα γένια, τους άλλαξε γενικώς την όψη με τον έναν ή τον άλλο φρικτό τρόπο ώστε να μην αναγνωρίζονται, τους μαστίγωσε στον ιππόδρομο και τους διαπόμπευσε στην Πόλη, τάχα σαν να ήταν οι πρωτεργάτες μεταξύ των λιποτακτών που συνέλαβε. Στη συνέχεια τους έστειλε σιδηροδέσμιους στο στρατηγό του θέματος Πελοποννήσου, που εκείνο τον καιρό ήταν κάποιος Ιωάννης Κρητικός. Αυτός ο τελευταίος έστησε τριάντα φούρκες στην ίδια τη Μεθώνη και τους παλούκωσε. Επελέγη, δηλαδή, να θανατωθούν φρικτά στο χώρο ακριβώς που υποτίθεται ότι είχαν διαπράξει το έγκλημά τους - και, φαντάζομαι, στο χώρο που ήταν ακόμα αγκυροβολημένος ο υπόλοιπος στόλος, ώστε να κοπεί η όρεξη των υπολοίπων.

Μετά τι έγινε; Έγινε ότι ο υπόλοιπος στόλος όντως τρόμαξε απ' αυτό που είδε και "πάσαν αποθέμενος μαλακίαν τε και τρυφήν" όχι μόνο άρχισε να πειθαρχεί, αλλά προέτρεπε μάλιστα το δρουγγάριο να ξεκινήσει το γρηγορότερο για τη ναυμαχία.

Στη στρατιωτική νεοελληνική διάλεκτο θα λέγαμε δηλαδή κάτι σαν:

Ρε ποντικαράδες. Αφήστε, ρε κωλόψαρα, τις λιποταξίες και τις μαλακίες και τραβάτε κουπί, μην τα πάρω στο κρανίο και σας κάνω κοκορέτσι όλους, αρούρια.

Πριν αναχωρήσει, πάντως, ο Νάσαρ χρειάστηκε να αναπληρώσει τα πληρώματα που έχασε, ναυτολογώντας ντόπιους Πελοποννήσιους και Μαρδαΐτες, μας λέει ο Βίος Βασιλείου, και άνω τελεία εδώ.

Οι Μαρδαΐτες γενικά είναι (ήταν;) ένα αίνιγμα για τους ιστορικούς. Δεν έχω τίποτα παραπάνω να πω γι' αυτούς πέρα απ' όσα λέει το άρθρο στη wikipedia: λαός ορεσίβιος, αμφίβολης εθνικής προελεύσεως, ενδεχομένως και ανομοιογενής εθνικώς, κατοικούσε κάπου στο βάθος της Ανατολίας, με σημερινούς όρους κάπου στα σύνορα της Τουρκίας με τη Συρία. Χριστιανοί, πιστοί κάποιας από τις αρχαίες αιρέσεις, μονοφυσίτες ή κάτι τέτοιο, έπαιξαν το ρόλο τους στους αραβο-βυζαντινούς πολέμους συμμαχώντας κατά καιρούς με όποιον τους συνέφερε. Συναντώντας, πάντως, τη συγκεκριμένη αναφορά, εγώ παραξενεύτηκα. Τι δουλειά είχαν στην Πελοπόννησο; Κι αν οι διαθέσιμοι πελοποννήσιοι για κάποιο λόγο δεν έφταναν για να αναπληρώσουν τους λιποτάκτες του Νάσαρ, δε θα ήταν πιο απλό να επιστρατευθούν κωπηλάτες από κάποιο άλλο γειτονικό θέμα, π.χ. το Θέμα Ελλάδος ή το Θέμα Νικοπόλεως, παρά να κουβαληθούν από τα βάθη της Μικράς Ασίας;

Η διερώτηση δεν απαντάται από κάποιο σχόλιο στην έκδοση του Βίου Βασιλείου που έχω εγώ· απαντάται, όμως (ίσως; εν μέρει;), από τη wikipedia. Κατά την πρώτη βασιλεία του Ιουστινιανού Β', το 688, οι Μαρδαΐτες επιστρατεύτηκαν από την Κωνσταντινούπολη για να επιδράμουν εναντίον της Συρίας των Ομεϋαδών. Η στρατηγική αυτή κίνηση είχε επιτυχία, καθώς οι επιδρομές ανάγκασαν το Χαλιφάτο να υπογράψει ειρήνη με ευνοϊκούς για τη Βασιλεία οικονομικούς όρους. Σαν ανταμοιβή, ο βασιλέας πήρε δώδεκα χιλιάδες Μαρδαΐτες από τα βουνά τους και τους παραχώρησε καλύτερη γη στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας, στην Ήπειρο και στην Πελοπόννησο, σε περιοχές, δηλαδή, απ' ότι φαίνεται, που εκείνο τον καιρό υπήρχε έλλειψη πληθυσμού και περίσσεια γης. Αν διακόσια χρόνια μετά, τον καιρό της εκστρατείας του Νάσαρ, ή και διακόσια πενήντα χρόνια μετά, τον καιρό της συγγραφής του Βίου Βασιλείου, οι εν λόγω πληθυσμοί αναγνωρίζονται ακόμα ως Μαρδαΐτες, αυτό είναι μάλλον εντυπωσιακό και μάλλον θα πρέπει να μας κάνει να υποθέσουμε ότι θα είχαν εγκατασταθεί σε συμπαγείς και αμιγείς κοινότητες, που δε θα έρχονταν συχνά σε επιγαμίες με ντόπιους, έλληνες ή σλάβους. Αυτά περί τούτων.

Ο Ιουστινιανός Β', πάντως, απαντάται συχνά όταν γίνονται αναφορές σε μετοικήσεις πληθυσμών και εποικισμούς. Τον είχα αναφέρει κι εγώ στην προηγούμενη ανάρτηση, λέγοντας ότι η δεύτερη γυναίκα του ήταν χαζάρισσα και ότι επανήλθε στο θρόνο για τη δεύτερη βασιλεία του με τη βοήθεια των Βουλγάρων του Τερβέλ. Ο Λέων Διάκονος στην Ιστορία του μας λέει ότι για να ανταμείψει τον Τερβέλ για τη βοήθειά του αυτή, ο Ιουστινιανός Β' επέτρεψε στους Βουλγάρους (τους "Μυσούς", άλλη πατέντα κι αυτή) να εγκατασταθούν νόμιμα και μαζικά εντεύθεν του Δουνάβεως, δηλαδή στα εδάφη που είναι ακόμα και σήμερα η Βουλγαρία. Δεν έχω ψάξει αν η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται από αλλού και γίνεται αποδεκτή από τους ιστορικούς μας· στο βαθμό, πάντως, που είναι σωστή, ο συγκεκριμένος βασιλέας έβαλε κακό μπελά στο κεφάλι το δικό του και στα κεφάλια των διαδόχων του για αιώνες.

Ένα αντίστοιχο περιστατικό - με πιο κοσμογονικές συνέπειες - συναντούμε τρεις αιώνες νωρίτερα, γύρω στο 375, επί βασιλείας Ουάλη. "Τω καιρώ εκείνω" πέραν του Δουνάβεως κατοικούσαν Γότθοι, πολλοί απ' αυτούς εκχριστιανισμένοι και φοιδεράτοι - σύμμαχοι των Ρωμαίων. Κατά τη φράση που αποδίδεται στον Γκίμπον, "κληρονομικά πιστοί στη δυναστεία του Κωνσταντίνου", η οποία βέβαια είχε τελειώσει το 364. Οι Γότθοι, λοιπόν, βρέθηκαν πιεζόμενοι από τους επελαύνοντες Ούννους και ζήτησαν άδεια να περάσουν το Δούναβη και να εγκατασταθούν στα νότιά του. Η άδεια δόθηκε, με το σκεπτικό ότι ήταν φιλικός και ομόθρησκος πληθυσμός, με πολεμικές αρετές που θα μπορούσαν στο μέλλον να φανούν χρήσιμες. Απ' ότι φαίνεται, επισήμως δόθηκε άδεια για περιορισμένο αριθμό εποίκων, οι οποίοι επιπλέον θα αφοπλίζονταν στα σύνορα. Τα πράγματα, όμως, ξέφυγαν τελείως, καθώς ο ρωμαϊκός στρατός έλειπε στην Ανατολία, τα σύνορα κατά μήκος του Δουνάβεως τα κρατούσαν λίγοι λιμιτανέοι, ο αφοπλισμός των εποίκων δεν ήταν δυνατό να ελεγχθεί, ούτε και ο αριθμός τους. Μαζί με τους εκχριστιανισμένους Γότθους, πέρασαν και ακόμα παγανιστές Οστρογότθοι, πέρασαν και ομάδες Ούννων και τελικά βρέθηκε εντεύθεν του Δουνάβεως ένας στρατός διακοσίων χιλιάδων πεινασμένων και οπλισμένων βαρβάρων. Αυτή η εξέλιξη θεωρείται ότι πυροδότησε την αλληλουχία γεγονότων που οδήγησαν τελικά στην ίδια την πτώση της Δυτικής Αυτοκρατορίας.

Η Κωνσταντινούπολη γλύτωσε τότε από τους Γότθους, αλλά νομίζω παρόμοιο "λάθος" με τον Ουάλη έκανε και ο Ιουστινιανός Β' τριακόσια χρόνια αργότερα. Και μπορεί, βέβαια, τελικά ούτε στους Βουλγάρους να μην έπεσε η Κωνσταντινούπολη, είχε όμως ένα μόνιμο μέτωπο γεωγραφικώς πάρα πολύ κοντά της, μέτωπο που ανά τους αιώνες θα στοίχιζε πολύ σε αίμα και πόρους προκειμένου να ελεγχθεί. Φαντάζομαι θα το είχε ούτως ή άλλως το μέτωπο, αλλά μάλλον θα ήταν λιγότερο επικίνδυνο αν ήταν στο Δούναβη και όχι τόσο νοτιότερα, θα ήταν ίσως πιο εύκολο και λιγότερο κοστοβόρο να συγκρατηθεί.

Τα άλλα δύο μόνιμα κατά ξηράν μέτωπα ήταν το ένα στη Μικρά Ασία εναντίον των Περσών, των Αράβων, των Τούρκων και κατά καιρούς εναντίον διαφόρων άλλων μικροηγεμονιών, και το δεύτερο στην Ιταλία, μέχρι την οριστική απώλειά της. Και φυσικά υπήρχε και το κατά θάλασσαν μέτωπο, για το οποίο μιλούσα εδώ και στο οποίο επανέρχομαι!

Ο Βασίλειος Νάσαρ, λοιπόν, αφού αναπλήρωσε τις απώλειές του, οδήγησε τον πειθαρχημένο, πλέον, στόλο του εναντίον των αφρικανών. Επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κατά τη διάρκεια της νύχτας και έκανε ευρεία χρήση του υγρού πυρός, κατακαίοντας πολλές από τις "παμμεγέθεις ναυς, εξήκοντα τον αριθμόν" και καταλαμβάνοντας άλλες. Αφού κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο, πέρασε την Αδριατική και λεηλάτησε τα παράλια της Σικελίας και την Πάνορμο, που ήταν ήδη (με εξαίρεση κάποια κάστρα) σε αραβικά χέρια. Κατέλαβε δε, προφανώς με κάποιου είδους "ρεσάλτα", και πολλά εμπορικά και φορτηγά πλοία των Αγαρηνών, φορτωμένα κατά κόρον με ελαιόλαδο. Όταν αυτές οι κουρσεμένες ποσότητες ελαιολάδου διοχετεύθηκαν στις αγορές της Κωνσταντινούπολης, το αποτέλεσμα ήταν ότι η τιμή του προϊόντος "κράσαρε", έφτασε να πωλείται προς έναν οβολό το λίτρο!

Στη συνέχεια ο Νάσαρ πέρασε στην κυρίως Ιταλία, συνεργάστηκε με δύο ρωμαϊκές στρατιές ξηράς που ήδη επιχειρούσαν εκεί και συνέβαλε έτσι στην ανακατάληψη πλήθους οχυρών και στην αποκατάσταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Καλαβρία και στη "Λαγοβαρδία". Για τα επόμενα διακόσια περίπου χρόνια μέχρι την κάθοδο των Νορμανδών, και με εξαίρεση κάποια μεμονωμένα κάστρα εκατέρωθεν, το Στενό της Μεσσήνης θα αποτελέσει το φυσικό σύνορο ανάμεσα στις ρωμαϊκές και αραβικές κτήσεις στην Ιταλία. Κι εγώ αναρωτιέμαι γιατί δεν τα ξέρουμε καθόλου όλα αυτά!

Τηρουμένων των αναλογιών. Όλων των αναλογιών. Γεωγραφικών, γεωπολιτικών, τεχνολογικών, χρονολογικών, πλήθους πληροφοριών που έχουν φτάσει μέχρις εμάς, και όποιων άλλων αναλογιών (και δυσαναλογιών!) τηρουμένων, δεν ξέρω αν ο Νικήτας Ωορύφας και ο Βασίλειος Νάσαρ έκαναν πολύ λιγότερα από τον Τζων Χώκινς και το Χένρυ Μόργκαν, που έγινε μέχρι και ρούμι! Πού είναι ένας μάγκας να λανσάρει το ούζο Καπετάν Ωορύφας!

Ιδού και άλλο ένα περιστατικό, που ο Βίος Βασιλείου το εξιστορεί μετά τα ανδραγαθήματα του Νάσαρ, αλλά βλέπω ότι οι ιστορικοί το χρονολογούν λίγα χρόνια πριν, καθώς σχετίζεται σαφώς με την πολιορκία και άλωση των Συρακουσών, που έγινε το 877-78. Κάποια στιγμή πριν ξεκινήσει η εν λόγω πολιορκία, στην ανατολική Μεσόγειο άρχισαν να ετοιμάζουν καταδρομικό στόλο οι Σύριοι και οι Αιγύπτιοι, στα μέρη εκείνα όπου κυριαρχούσε τότε η βραχύβια δυναστεία των Τουλουνιδών. Επειδή όμως η φήμη του Ωορύφα και των επιτυχιών του αποτελούσε φόβητρο για τους Αγαρηνούς, πριν αποπλεύσουν έστειλαν κατασκόπους στην Κωνσταντινούπολη για να μάθουν το βαθμό ετοιμότητας του στόλου των Ρωμαίων. Το ίδιο, προφανώς, έκαναν ούτως ή άλλως και οι Ρωμαίοι· μ' αυτόν τον τρόπο πληροφορήθηκαν εγκαίρως για τις ετοιμασίες στην Αίγυπτο και τη Συρία. Έτσι πρόλαβαν να προετοιμάσουν και να επανδρώσουν και τα δικά τους πλοία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι Άραβες προτίμησαν να ματαιώσουν τα σχέδιά τους και ο βασιλέας χρησιμοποίησε τα αδρανή πληρώματα των πλοίων για οικοδομικές δραστηριότητες, συγκεκριμένα για να χτίσει τη Νέα Εκκλησία, αφιερωμένη στο Σωτήρα, στους Ταξιάρχες και τον Προφήτη Ηλία.

Και κάπου εκεί, οι άλλοι Άραβες - οι Αγλαβίδες της Αφρικής του αμερμουμνή που έλεγα παραπάνω - αποφάσισαν να προχωρήσουν το project της κατάκτησης της Σικελίας - όπου ήδη πατούσαν γερά - και ξεκίνησαν την πολιορκία των Συρακουσών, της αρχαίας πρωτεύουσας του νησιού. Ο στόλος απέπλευσε, τότε, εσπευσμένα για να συνδράμει στην άμυνα της πόλης, με επικεφαλής κάποιον Αδριανό. Έπεσε, όμως, σε αντίθετο άνεμο και δεν προχώρησε πέρα από τη Μονεμβασία, όπου προσορμίστηκε στο λιμάνι του Γέρακα, δηλαδή εκεί:

Η σχολιάστρια της έκδοσής μου λέει ότι ο Γέρακας είναι το Γεράκι και εδώ μπορούν να λεχθούν κάποια πράγματα, αλλά ας λεχθούν αργότερα! Ο ίδιος ο Πορφυρογέννητος, πάλι, μας λέει ότι οι αντίθετοι άνεμοι συνεχίστηκαν και ο Αδριανός δε θέλησε να βιαστεί και να κινήσει το στόλο κόντρα στον άνεμο, να παραπλεύσει τον Καβομαλιά με μόνη τη δύναμη των κουπιών. Μαλέαν δε κάμψας, επιλάθου των οίκαδε, θα συμφωνούσε πιθανότατα ο Στράβων! Προτίμησε να περιμένει για ευνοϊκότερες καιρικές συνθήκες. Εν τω μεταξύ, όμως, οι Συρακούσες έπεσαν, οι κάτοικοί τους σφαγιάστηκαν ή εξανδραποδίστηκαν, οι ιεροί ναοί κατακάηκαν και η αρχαιότατη ελληνική παρουσία στην πόλη έσβησε. Κάποιες προσπάθειες ανακατάληψης έγιναν σε μεταγενέστερους αιώνες, με πιο αξιοσημείωτη την εκστρατεία του Γεωργίου Μανιάκη και του βαράγγου θρύλου Χάραλντ Χαρντράντα, αλλά οι όποιες επιτυχίες απεδείχθησαν χωρίς διάρκεια.

Ο Πορφυρογέννητος ρίχνει την ευθύνη για την αποτυχία στον Αδριανό και την απόφασή του να μην κωπηλατήσει με αντίθετο άνεμο, που λέει πως οφείλεται στη νωθρότητα του χαρακτήρα του και την έλλειψη ενεργητικότητας (δηλαδή στη μαλακία του, ε;). Ο Βίος Βασιλείου, όμως, σε πολλά σημεία θεωρείται ότι εξυπηρετεί σκοπούς "φιλομακεδονικής προπαγάνδας" - μια έκφραση που την σήμερον ημέρα ανάλογα με το ποιος τη λέει θα μπορούσε να σημαίνει περίπου έξι εκατομμύρια διαφορετικά πράγματα, αλλά ο νοήμων αναγνώστης ελπίζω ότι καταλαβαίνει τι εννοείται εν προκειμένω! Άλλες πηγές της εποχής θεωρούν υπεύθυνο τον ίδιο το βασιλέα, που καθυστέρησε, λένε, να στείλει το στόλο, γιατί ήθελε οι ναύτες να ολοκληρώσουν πρώτα τις οικοδομικές τους εργασίες! Διατυπώνεται, δηλαδή, η κατηγορία ότι ο Βασίλειος Α' ενδιαφέρθηκε περισσότερο να εκλαμπρύνει τη Βασιλεύουσα παρά να υπερασπιστεί την επικράτεια της Βασιλείας.

Τι έγινε μετά; Πώς έμαθε ο Αδριανός ότι οι Συρακούσες είχαν πέσει και δεν υπήρχε λόγος να συνεχίσει την αποστολή του; Εδώ αρχίζουν τα όργανα!

Εκεί κοντά στη Μονεμβασία, στο Έλος, κατοικούσε, λέει ο Πορφυρογέννητος, μια αγέλη δαιμόνων (!), την οποία τιμούσαν και λάτρευαν οι ντόπιοι ποιμένες! Οι δαίμονες πληροφορήθηκαν πρώτοι την πτώση των Συρακουσών, χάρηκαν γι' αυτήν και είπαν τα νέα στους βοσκούς. Αυτοί με τη σειρά τους τα μετέφεραν στους ναύτες του Αδριανού και έτσι έφτασε η είδηση και στα αυτιά του ναυάρχου. Ο ίδιος δυσπιστούσε και θέλησε να ρωτήσει ο ίδιος τους δαίμονες. Πήγε, λοιπόν, με τους βοσκούς στο Έλος, ρώτησε και άκουσε τα ίδια. Συνέχισε να δυσπιστεί, γιατί ως πιστός χριστιανός ήξερε ότι δεν έπρεπε να δίνει βάση σε προφητείες δαιμόνων. Σωστό αυτό, λέει ο Πορφυρογέννητος, πλην όμως αυτό εδώ δεν ήταν προφητεία, αλλά είδηση τετελεσμένου γεγονότος! Και εξάλλου, συμπληρώνει, οι δαίμονες είναι μικροί και κινούνται γρήγορα, επομένως μαθαίνουν και μεταφέρουν τα νέα του κόσμου πριν τους ανθρώπους!

Δέκα μέρες μετά το περιστατικό, έφτασαν στο Γέρακα κάποιοι Μαρδαΐτες της Πελοποννήσου (νάτοι πάλι αυτοί οι περίεργοι τύποι!), οι οποίοι είχαν καταφέρει να διαφύγουν από τη σφαγή που ακολούθησε την άλωση των Συρακουσών και επιβεβαίωσαν τα καθέκαστα. Ο Αδριανός πλέον το πίστεψε, πήρε το στόλο και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Κατέφυγε ικέτης στην Αγιά Σοφιά για να μην τιμωρηθεί για την αποτυχία του και ο Πορφυρογέννητος μας λέει ότι τιμωρήθηκε μεν, επιεικώς δε (χάρη στη μεγαλοψυχία του βασιλέα και λοιπά γλοιωδώς επαινετικά). Κι εγώ λέω μήπως αυτό μας δείχνει ότι κι ο ίδιος ο Βασίλειος καταλάβαινε ότι για την αποτυχία δεν έφταιγε η μαλακία του Αδριανού αλλά η... δική του!

Ας τα δούμε αυτά τα μέρη σε ένα σύγχρονο χάρτη.

Η αναφορά στη Μονεμβασία μου έκανε μια κάποια εντύπωση. Είχα την αίσθηση ότι η οχυρωμένη καστροπολιτεία χτίστηκε ίσως εκεί τον καιρό που γράφει ο Πορφυρογέννητος - μέσα του 10ου αιώνα - παρότι φυσικά η ονομασία του βράχου μπορεί κάλλιστα να προϋπήρχε. Δεν είναι σαφές στο κείμενο αν ο συγγραφέας αναφέρεται σε σημαντική πολιτεία της περιοχής ή σε ένα γεωγραφικό χαρακτηριστικό σημείο. Νομίζω πως η ακμή της αρχίζει όχι νωρίτερα από τον 11ο αιώνα, αλλά φαίνεται όμως ότι σποραδικές αναφορές απαντώνται και νωρίτερα. Υπάρχει και το Χρονικό της Μονεμβασίας, το οποίο δεν ξέρω αν γράφτηκε μ' αυτό το όνομα, και επιπλέον δεν γνωρίζουμε ούτε από ποιον γράφτηκε, ούτε πότε γράφτηκε, και είναι και αμφισβητούμενης αξιοπιστίας! Σαφέστατα πράγματα, δηλαδή!

Συχνά ο πιο πρόσφορος τρόπος για να εντοπίσει κανείς αν εκείνο τον καιρό υπήρχε κάπου οργανωμένη χριστιανική πολιτεία είναι να δει τους καταλόγους των επισκόπων που συμμετείχαν στις Οικουμενικές Συνόδους. Από μνήμης και χωρίς να το έχω ψάξει ο ίδιος, θυμάμαι να λέγεται ότι δύο λακωνικές επισκοπές απαντώνται σε τέτοιους καταλόγους: της Λακεδαίμονος και του Έλους. Περί Έλους παρακάτω! Περί Λακεδαίμονος: είναι απλώς η Σπάρτη, μόνο που μια θεωρία λέει ότι η Μονεμβασία ιδρύθηκε από Σπαρτιάτες φυγάδες βαρβαρικών επιδρομών, οι οποίοι πήραν μαζί τον επίσκοπό τους, χωρίς όμως η επισκοπή να αλλάξει τίτλο! Σύμφωνα, δηλαδή, μ' αυτή τη θεωρία, επρόκειτο, από κάποιο σημείο και μετά, για την επισκοπή Λακεδαίμονος, με έδρα τη Μονεμβασία. Βγάλε άκρη με τις διάφορες θεωρίες!

Αυτό που ταιριάζει μια χαρά με τη σημερινή γεωγραφική και γεωλογική εικόνα της περιοχής είναι η αναφορά στο λιμάνι του Γέρακα. Είναι κάπου δέκα χιλιόμετρα βόρεια από τη Μονεμβασία και είναι πολύ λογικό να προσορμίστηκε εκεί ο στόλος του Αδριανού, γιατί στα βράχια της Μονεμβασίας δεν υπάρχει καμία δυνατότητα να προσορμιστεί κανένας στόλος! Στο Γέρακα έπιανε λιμάνι (ή μήπως κατέβαζε βάρκα;) μέχρι και τον 20ο αιώνα το πλοίο που συνέδεε ακτοπλοϊκά τη Νεάπολη με τον Πειραιά, ώσπου οι χερσαίοι δρόμοι βελτιώθηκαν, η ακτοπλοϊκή σύνδεση καταργήθηκε ως οικονομικώς ασύμφορη και εγώ έχασα ένα θαλασσινό ταξιδάκι που μικρόν με ευχαριστούσε.

Το Γεράκι, πάλι, είναι άλλος οικισμός, ηπειρωτικός, στους δυτικούς πρόποδες του Πάρνωνα. Την εποχή της φραγκοκρατίας υπήρξε έδρα βαρονίας. Φαίνεται πως και το κάστρο της περιοχής χτίστηκε εξ' αρχής από τους Φράγκους. Θυμάμαι να επισκεπτόμαστε οικογενειακώς το Γεράκι πριν πολλά χρόνια, αλλά δεν έχω συγκρατήσει εικόνες. Θυμάμαι ότι υπήρχε ένας εμφανώς παμπάλαιος ναός τον οποίο θέλαμε να δούμε και ψάχναμε σε όλο το χωριό να βρούμε τον παππού που είχε το κλειδί! Και ο πατέρας μου θυμάται ότι το εσωτερικό του ναού έμοιαζε σαφώς με φράγκικο ναό, π.χ. δεν είχε τέμπλο. Πάντως το κάστρο θα ήταν γερό και σημαντικό, όπως προκύπτει από την παρακάτω ιστορία.

Είμαστε στο 1259 και ίσως έχει αρχίσει να αχνοφαίνεται ότι το Λατινικό Ιμπέριο (ο όρος κατοχυρώνεται σε μένα!) δεν θα μπορέσει να καλύψει το κενό εξουσίας που δημιούργησε η πτώση της Βασιλείας του 1204. Ο "πατήρ πάντων" πόλεμος όλων εναντίον όλων που έλεγα κι εδώ λαμβάνει κυρίαρχη θέση στο προσκήνιο του ιστορικού γίγνεσθαι της ανατολικής Μεσογείου, μέχρι, διακόσια χρόνια αργότερα και με την επικράτηση των Οθωμανών, να δείξει "τους μεν θεούς, τους δε ανθρώπους" και να ποιήσει "τους μεν δούλους, τους δε ελευθέρους". Και το Δράκουλα δράκουλα. Αλλά ακόμα είμαστε στην αρχή του παραμυθιού και δεν υπάρχουν Οθωμανοί ούτε δράκουλας· υπάρχει, όμως, το Πριγκιπάτο της Αχαΐας και ο ηγεμόνας του Γουλιέλμος Β' Βιλλεαρδουίνος, ο οποίος μόλις έχει νυμφευθεί την Άννα Κομνηνή Δούκαινα, κόρη του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β' Κομνηνού Δούκα, συνάπτοντας έτσι μια συμμαχία εναντίον του απειλητικώς επεκτεινομένου κράτους της Νικαίας. Στη συμμαχία χώθηκε και ο Μανφρέδος, ο τελευταίος γερμανός ρήγας της Σικελίας και προκάτοχος του Καρόλου του Ανδεγαυού που έλεγα πριν μερικά χρόνια.

Η τριπλή συμμαχία θα αναμετρηθεί με τη Νίκαια στη Μάχη της Πελαγονίας, κάπου κοντά στην σημερινή Καστοριά, και θα ηττηθεί αποφασιστικά. Ο Γουλιέλμος θα αιχμαλωτισθεί και θα παραμείνει κρατούμενος για τρία χρόνια. Εν τω μεταξύ, η Κωνσταντινούπολη ανακαταλαμβάνεται και το Λατινικό Ιμπέριο καταλύεται. Ως λύτρα για την ελευθερία του, ο Γουλιέλμος θα παραχωρήσει στην ανασυσταθείσα Βασιλεία του (σφετεριστή) Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου τρία ή τέσσερα κάστρα της Πελοποννήσου. Τρία ή τέσσερα, ανάλογα ποιον διαβάζεις!

Για τα τρία δεν υπάρχει διχογνωμία: είναι ο Μυστράς, η Μονεμβασία και η Μαΐνη, και για την τελευταία δεν είμαστε καν βέβαιοι με ποια ακριβώς χαλάσματα της Δυτικής Μάνης θα πρέπει να ταυτοποιηθεί. Αν υπήρχε τέταρτο κάστρο στη συμφωνία, αυτό ήταν το Γεράκι. Αυτή είναι λοιπόν η θέση του, ήταν το τέταρτο σημαντικότερο κάστρο της περιοχής, όποια σημασία κι αν έχει αυτό στη γενικότερη ροή των γεγονότων!

Και το Έλος, που η παραλία του βρίσκεται στο μυχό του Λακωνικού Κόλπου και που τον 9ο αιώνα το κατοικούσαν δαίμονες και βοσκοί που τους λάτρευαν! Όπως είπα και παραπάνω, έχω την εντύπωση ότι σε προγενέστερους χρόνους αναφέρεται ως έδρα επισκοπής, πράγμα που σημαίνει ότι θα ήταν οικισμός με σημαντικό χριστιανικό πληθυσμό. Ο δε Πορφυρογέννητος, πέραν των περί δαιμόνων και ποιμένων που γράφει στο Βίο Βασιλείου, το αναφέρει και Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, όπου το ονομάζει σαφώς περιοχή εγκαταστάσεως σλαβικού πληθυσμού. Οι δύο αυτές πληροφορίες συνδυαζόμενες κάνουν τους ιστορικούς να πιθανολογήσουν ευλόγως ότι οι βόσκοι ήταν σλάβοι και ακόμα ειδωλολάτρες, οι δε επιχώριοι δαίμονες θα ήταν οι θεοί του σλαβικού πανθέου! Άρα λοιπόν, ο αξιοσημείωτος χριστιανικός οικισμός του Έλους θα καταστράφηκε ίσως κατά τις σλαβικές επιδρομές και εγκαταστάσεις στα τέλη του 6ου αιώνα και στη συνέχεια θα επικράτησαν στην περιοχή σλαβικές φυλές μέχρι τουλάχιστον τον 9ο αιώνα. Όταν η περιοχή επανεκχριστιανίστηκε και επανεξελληνίστηκε είτε με αφομοίωση των σλάβων, είτε με μετοικήσεις από άλλου, είτε με συνδυασμό των δύο, το Έλος δεν θα ήκμασε ξανά, καθώς οι κάτοικοι θα προτίμησαν άλλα (ημι)αστικά κέντρα της περιοχής. Έτσι και η σχετική επισκοπή δεν ξαναεμφανίζεται παρά μόνο ως "πάλαι ποτέ διαλάμψασα". Κάτι τέτοιο περίπου λέω να υποθέσουμε περί τούτων.

Η πτώση των Συρακουσών, πάντως, δε φαίνεται να προξένησε και κανέναν πολιτικό σεισμό στην Κωνσταντινούπολη, όπως, για παράδειγμα, θα προξενήσει η Άλωση της Θεσσαλονίκης του 1185. Ίσως επειδή σύντομα ακολούθησε η επανάκτηση της ηπειρωτικής Κάτω Ιταλίας που αναφέρθηκε παραπάνω, ή ίσως πάλι απλώς η αρχαία κορινθιακή αποικία να είχε χάσει την πολιτική και οικονομική της σημασία. Σε προηγούμενους αιώνες, πάντως, θα πρέπει να της αποδώσουμε μεγαλύτερη αξία. Μεταφέρω από μνήμης μια ιστορία που έχω συναντήσει, χωρίς να μπορώ να την επιβεβαιώσω ή να θυμάμαι την πηγή. Ο Μαυρίκιος, συγγραφέας του πολύτιμου Στρατηγικού, είχε καταστρώσει σχέδια να μεταφέρει την πρωτεύουσα της Βασιλείας από την Κωνσταντινούπολη, of all places στις Συρακούσες - ίσως θορυβημένος από τις σλαβικές και αβαρικές μετακινήσεις προς τα Βαλκάνια και την Ελλάδα που ξεκίνησαν επί των ημερών του. Η αριστοκρατία του Βυζαντίου, όμως, δε θέλησε να χάσει τα προνόμια που είχε ως αριστοκρατία της πρωτεύουσας και μηχανορράφησε την εξόντωσή του.

Δεν ξέρω πόση αλήθεια υπάρχει σ' αυτή τη θεωρία που βρίσκω μόνο βαθιά μέσα στη μνήμη μου, αλλά ο Μαυρίκιος πράγματι ανατράπηκε από το στρατό και εκτελέστηκε, όπως και όλοι του οι γιοι. Τον διαδέχτηκε ο μέχρι τότε άσημος και ταπεινών καταβολών εκατόνταρχος Φωκάς, για τον οποίο πάλι η ιστορία που βρίσκω στη μνήμη μου έχει ως εξής. Ήτανε μπέκρο. Σούρας, λιάρδας και λιωμίδι. Κάποια φορά είχε συγκεντρωθεί ο λαός της Πόλης στο ιπποδρόμιο και περίμενε την άφιξη του βασιλέα για να κηρύξει την έναρξη των αγώνων. Ο Φωκάς τα κοπάναγε στο παλάτι και δεν εμφανιζόταν. Περνούσαν ώρες, ο λαός δυσανασχετούσε, ο βασιλέας δεν ερχόταν. Κάποια στιγμή βγήκε στον εξώστη του, αλλά δε μπορούσε ούτε να σταθεί όρθιος από τη ντίρλα. Ο λαός αγανάκτησε και άρχισε να φωνάζει υβριστικά συνθήματα, σε νεοελληνική απόδοση: "Φωκά, μπινέ, ...βουτυρομπεμπέ!". Κι επειδή τότε δεν υπήρχαν ούτε στρουμφάκια, ούτε κρότου - λάμψης, ούτε χημικά, ούτε πλαστικές σφαίρες, ούτε τίποτα, επενέβη ο στρατός και το αποτέλεσμα ήταν αρκετές χιλιάδες σφαγμένοι στον ιππόδρομο.

Στις Συρακούσες πάντως μετέφερε πράγματι de facto την πρωτεύουσά του ένας μεταγενέστερος, ο Κώνστας Β', καθότι φαίνεται πως είχε γίνει ιδιαίτερα μισητός από το λαό της Κωνσταντινούπολης και φοβόταν να παραμείνει εκεί. Βασίλεψε συνολικά 27 χρόνια (641-668), μάλλον πολλά για την εποχή, εκ των οποίων τα πέντε τελευταία από τις Συρακούσες. Παρ' όλη τη διαφυγή του, πάντως, δε γλύτωσε ούτε αυτός το βίαιο θάνατο. Δολοφονήθηκε στο μπάνιο του. Το σχετικό άρθρο στη wikipedia έχει όμως έναν ενδιαφέροντα χάρτη που αξίζει να τον κλέψω για να δούμε μερικά πράγματα.

Πρόκειται για την πολιτική εικόνα της Μεσογείου το 650. Κατ' αρχήν, ας μη φρικάρουμε τόσο πολύ απ' όλο αυτό το άσπρο στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα. Ας μην αρχίσουμε να φωνάζουμε για ανθέλληνες και τέτοια!

Είναι απολύτως δεδομένο ότι από τα τέλη του 6ου αιώνα και εξής σημειώνεται σημαντική μετακίνηση σλαβικών (και αβαρικών, λένε) πληθυσμών προς τα νότια. Είναι αποδεκτό ότι η μετακίνηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί de facto η δυνατότητα της Κωνσταντινούπολης να ασκήσει κρατικό έλεγχο σε κάποιες περιοχές. Δεν μαρτυρείται κάποια άλλη κρατική οντότητα που να ιδρύθηκε στη θέση της, εξ' ου και όλο αυτό το άσπρο στο χάρτη χωρίς κανένα όνομα κράτους ή φυλής. Επρόκειτο για πεινασμένους ανθρώπους χωρίς ουσιαστική πολιτική οργάνωση. Επιπλέον: είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ακριβώς ποιες ήταν αυτές οι περιοχές ώστε να χρωματίσουμε σωστά το χάρτη. Νομίζω πως ο ζωγράφος που τον έφτιαξε ακολούθησε την αμφισβητούμενη εικόνα που δίνει το Χρονικό της Μονεμβασίας. Μαρτυρούνται, επίσης, αρκετές περιπτώσεις εποικισμών και μεταφορών πληθυσμών ένθεν κακείθεν από μεταγενέστερους βασιλείς με σκοπό τον επανεκχριστιανισμό, επανεξελληνισμό και επανεκπολιτισμό των εδαφών τους, και επομένως την επαναφορά στον πολιτικό έλεγχο της Κωνσταντινούπολης.

Θα προσέθετα μια δική μου, αυθαίρετη, σκέψη. Ακριβώς επειδή μιλάμε για πεινασμένους πληθυσμούς χωρίς σπουδαία οργάνωση, μάλλον να υποθέσουμε ότι δε θά 'ταν και τσακάλια στην υπονόμευση κάστρων και στον πολιορκητικό πόλεμο. Αν λοιπόν άλωσαν και εγκαταστάθηκαν σε χωριά, βουνά, χωράφια, βοσκοτόπια και ενδοχώρα, δύσκολο να δεχτούμε ότι άλωσαν οχυρωμένες και σημαντικές πόλεις. Θα υπήρχαν άλλωστε συγκεκριμένες μαρτυρίες. Πώς λεγόταν ο αρχηγός των πολιορκητών, ποιος στρατηγός εστάλη να τον αντιμετωπίσει. Σε όλα τα σημαντικά πολεμικά γεγονότα έχουμε πηγές που μας τα λένε αυτά. Εγώ λοιπόν λέω ότι αν το Έλος καταστράφηκε, το Δυρράχιο, η Νικόπολις, η Ναύπακτος, η Πάτρα και άλλες θα γλύτωσαν.

Μη λέω περισσότερα επ' αυτών γιατί δεν είναι αυτός ο λόγος που έκλεψα το χάρτη· το περί Σκλαβήνων άρθρο στη wikipedia τα λέει καλά και αναφέρει και τις σχετικές συζητήσεις που γίνονται από τους ειδικούς και καλά κάνουν και γίνονται. Σε τελική ανάλυση, η προγιαγιά μου η Λευτέραινα τις Κροκεές τις έλεγε Λεβέτσοβα, ε και τι θα πει αυτό; Ότι ήταν λανθάνουσα σλάβα; Εδώ γελάνε κι οι σπάροι.

Δυο άλλα πράγματα ήθελα εγώ να επισημάνω στο χάρτη. Πρώτα πρώτα, αν δούμε την περιοχή της Αφρικής νότια από τη Σικελία, εκεί που αναγράφεται η Καρχηδόνα. Είναι η Εξαρχία της Αφρικής, που δημιουργήθηκε ως διοικητική οντότητα επί Μαυρικίου στα εδάφη που είχαν ανακαταληφθεί επί Ιουστινιανού Α'. Κράτησε μέχρι το 698, με περιπέτειες πολιτικής και θρησκευτικής φύσεως, ανταρσίες, πολέμους και δεν ξέρω τι άλλο. Έπεσε, βεβαίως, στους Ομεϋάδες άραβες. Κατά τα γεγονότα του 9ου αιώνα από τα οποία ξεκίνησε αυτή η ανάρτηση, αυτή η έκταση ήταν στο περίπου το Εμιράτο της Αφρικής, τα κέντρο δηλαδή της εξουσίας εκείνου του "αμερμουμνή".

Το άλλο και σημαντικότερο. Ίσως μπορέσουμε να μπούμε στο μυαλό του Ιουστινιανού Β' και να καταλάβουμε πώς το σκέφτηκε και εγκατέστησε τους Βουλγάρους νότια του Δούναβη. Αν δεχτούμε ότι ο χάρτης ορθώς είναι "άσπρος" στην περιοχή της σημερινής Βουλγαρίας, πλην των παραλίων. Δηλαδή αν δεχτούμε ότι σ' εκείνες τις περιοχές πράγματι είχαμε πολιτισμική κατάρρευση λόγω σλαβικών εγκαταστάσεων και αδυναμία της Κωνσταντινούπολης να ασκήσει πολιτικό έλεγχο. Μπορούμε να το δεχτούμε αυτό για τη συγκεκριμένη περιοχή χωρίς να μας πουν ανθέλληνες, σωστά;! Έχει λοιπόν ο βασιλέας να κάνει με ένα λαό που κατοικεί βορείως του Δουνάβεως, βαρβαρικό και ειδωλολατρικό, ναι, αλλά μόλις τον έχει βοηθήσει να ανακτήσει το θρόνο του, επομένως μπορεί να τον θεωρεί φιλικό - και στο κάτω κάτω αλλέως πώς βαρβαρικό και αλλέως πώς ειδωλολατρικό από το λαό που του έχει αλλάξει τα φώτα νοτίως του Δουνάβεως. Με άλλη γλώσσα και άλλη θρησκεία, αλλά και με κάποια πολιτική οργάνωση, τουλάχιστον είχαν το Χάνο τους οι Βούλγαροι, που μπορούσες να κάνεις και κάποια διπλωματία.

Σκέφτεται, λοιπόν, να εγκαταστήσει θεωρούμενους φιλικούς και λίγο πολιτισμένους βαρβάρους ανάμεσα σε άλλους εχθρικούς και καθόλου πολιτισμένους βαρβάρους, με σκοπό να καταστήσει την περιοχή φιλική και σιγά σιγά ελεγχόμενη. Δεν το λες και παράλογο, άσχετα τι έφερε στη συνέχεια και στους επόμενους αιώνες, αλλά όσο το σκέφτομαι τόσο περισσότερο νομίζω ότι το λες ανάλογο με την πολιτική του Ουάλη με τους Γότθους. Και στο κάτω κάτω, πέρα από το αίμα που χύθηκε εκατέρωθεν, ας λάβουμε υπόψη μας ότι υπήρξαν και περιπτώσεις που οι Βούλγαροι πολέμησαν ως σύμμαχοι των Ρωμαίων και συνέβαλαν τα μέγιστα σε πολεμικές επιτυχίες. Εμβληματική η συμβολή τους στην απόκρουση των Αράβων κατά την πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως του 717-18, που οι ιστορικοί τη θεωρούν κεφαλαιώδους σημασίας για την ανακοπή της αρχικής επεκτατικής ορμής των Σαρακηνών. Μα και οι Γότθοι δεν είχαν βοηθήσει πλείστες όσες φορές στρατιωτικά την παλιά Ρώμη;!

Το συμπέρασμα που βγαίνει απ' όλα αυτά είναι ότι οι πρωτογενείς πηγές κάνουν καλό! Το δεύτερο συμπέρασμα που βγαίνει απ' όλα αυτά είναι ότι οι πρωτογενείς πηγές κάνουν πολύ καλό! Και το τρίτο συμπέρασμα που βγαίνει απ' όλα αυτά είναι ότι οι πρωτογενείς πηγές κάνουν πάρα πολύ καλό! Πλείστα όσα μικροπεριστατικά, ευτράπελα, κωμικά, αλλόκοτα, εξωφρενικά, που δεν υπάρχει περίπτωση να φτάσουν μέχρι τις σελίδες κανονικών βιβλίων ιστορίας. Ακόμα οι εκφράσεις, η χρήση της γλώσσας.

Έχω πολλά και διάφορα τέτοια, που μπορούν να γεμίσουν και άλλες μακροσκελείς αναρτήσεις, αλλά πρέπει πρώτα να αποθέσω πάσαν μαλακίαν και τρυφήν για να καταφέρω να τα γράψω! Είναι και καλοκαίρι ακόμα κι εγώ είμαι στη θάλασσα, κατ' εξοχήν περίοδος μαλακίας τε και τρυφής, δύσκολα τα πράματα. Άμα έχεις και το μπαρμπα-Γιερόσκα να λέει στον Αλιένιν ότι:

Παράτα τους λοιπόν, για το Θεό! Παράτα τους! Σε πείραξαν; Παράτα τους! Τύφλα νάχουν! Τι κάθεσαι και γράφεις, γράφεις;! Τι βγαίνει απ' αυτό;

Άντε να γράψεις μετά!

Αλλά να μην έχω παράπονο, ούτε εγώ από τον εαυτό μου ούτε εσείς οι δύο που με διαβάζετε, πρώτη φορά στα χρονικά κατάφερα να μπλογκάρω από εδώ κάτω!

Ένα σύντομο υψίφως για το τέλος: ο Πορφυρογέννητος σε κάποιο σημείο λέει για κάποιον που ματαιοπονούσε ότι σμήχειν εώκει Αιθίοπα. Έμοιαζε σα να καθάριζε Αιθίοπα! Και κάπου αλλού, θέλοντας να πει ότι κάποιοι δεν άλλαζαν γνώμη: ως Αιθίοπες έμειναν αμετάβλητοι!

Τι θα πουν αυτά; Θα πουν ότι τον αράπη κι αν τον πλένεις το σαπούνι σου χαλάς!

And on that note, προσήκει να κλείσω με ένα λαϊκό άσμα.